शैलेन्द्र डंगोलका ८५ वर्षीय हजुरबाको इच्छा थियो- आफ्नो एक मात्र नाति बिहेका दिनमा मर्सिडिज कार चढेर दुलही लिन जाओस् । तर, २९ वर्षका शैलेन्द्रले भने आफ्नो बिहेका लागि अर्कै योजना बनाइसकेका थिए ।
“एक जना काकाको कारमा उहाँ बिहे हुने ठाउँ, खुसिबुँमा आउन त आउनुभएछ । तर एक दुई घण्टा पछिसम्म पनि उहाँको अनुहारमा मसँगको रीस प्रष्ट देखिन्थ्यो ।”“बाजेलाई म त रिक्सामा पो जाँदै छु भनेर भनेको, पत्याउँदै पत्याउनुभएन,” बिहे भएको करिब डेढ वर्षपछि शैलेन्द्र सम्झन्छन् । “पछि सिँगारिएको रिक्सा आइपुगेको देख्दा त बाजे क्या रिसाउनुभो ।”
शैलेन्द्र काठमाडौँ लगायतका सहरहरूलाई ‘साइकल सीटी’ बनाउनुपर्छ भन्ने अभियानका सक्रिय सदस्य हुन् । त्यसैले बिहेमा कार नचढ्ने कुरामा उनी पहिल्यैदेखि दृढ थिए । आफ्नो योजनामा उनले प्रेमिका सुमिरा श्रेष्ठलाई पनि मनाइसकेका थिए ।
त्यसैले त आफ्ना अन्य साथी र नातेदारलाई निम्ता गर्दा पनि उनले सकेसम्म साइकल चढेर जन्ती आउन भनेका थिए ।
“साइकल चलाउन आउँदैन, साइकल छैन वा असजिलो लाग्छ भने हिँडेर आउनुभए पनि हुन्छ । एउटा बसको पनि व्यवस्था गरौँला । तर सकेसम्म चाँहि साइकलमै आउनुहोला,” एकदमै हतारमा बिहेको तयारीमा जुटेका बेहुला आफैँले सम्भव भएसम्मका निम्तालुलाई सूचित गरेका थिए ।
“हुन पनि पछि छुट्टै रमाइलो भयो । कार्यक्रम सकेर घर फर्कने बेलामा त बेहुला बेहुलीको रिक्सा र करिब २० वटा साइकलका अगाडि बाजे आफैँ पो नाच्न थाल्नुभो,” शैलेन्द्र सुनाउँछन् ।
पुरानो सपना
हुन त शैलेन्द्रमा साइकलमा जन्ती लैजाने सोच एकाएक उत्पन्न भएको होइन । उनी लगायतका केही साथीहरूले करिब आठ वर्ष अगाडिदेखि नै यसबारे सोच्न थालेका थिए ।
काठमाडौँमा विकास अध्ययन पढिरहेका शैलेन्द्र र धुलिखेलस्थित काठमाडौँ विश्वविद्यालयमा मिडिया पढिरहेका शैल श्रेष्ठबीच सन् २००९ मा एउटा कार्यक्रमका दौरान भेट हुँदा काठमाडौँजस्ता प्रदूषण बढ्दै गएका सहरमा साइकललाई यातायातको माध्यमका रूपमा कसरी प्रवर्द्धन गर्न सकिन्छ भन्ने विषयमा छलफल भएको थियो ।
त्यस छलफलपछि उनीहरूले ‘साइकल सीटी’ अभियान सुरु गरे । अभियान सन् २०१३ मा आइपुग्दा ‘साइकल सीटी नेटवर्क नेपाल’का नाममा एक एन्जिओका रूपमा काठमाडौँ जिल्ला प्रशासन कार्यालयमा दर्ता भयो ।
“म त साइकल सीटीको अभियानमा यस्तो डुबेको थिएँ कि कहिलेकाँहि त साइकल नै मेरी गर्लफ्रेन्ड जस्तो लाग्थ्यो,” शैलेन्द्र मुस्कुराउँछन्, “अनि बिहेको दिनमा त कार चढियो भने त आफ्नै बेइज्जत हुन्छ नि भन्ने लाग्यो ।”
शैलेन्द्र र सुमिराले आफ्नो ११ वर्ष लामो प्रेम सम्बन्धलाई २०७२ साल पौष १ गते, विवाह पञ्चमीका दिन विवाहको रूप दिएका हुन् ।
त्यतिबेला नेपाल भारतले लगाएको नाकाबन्दीका बीच गुजि्ररहेको थियो र पेट्रोलियम पदार्थको चरम अभाव थियो ।
“त्यसैले त, मेरो जन्तीलाई देख्नेहरूले नाकाबन्दीको विरोधमा भएको फरक किसिमको आन्दोलन भन्ने सम्भिmए । तर नाकाबन्दी हुनु र नहुनुसँग मेरो सरोकार नै थिएन । मैले त पहिल्यै यसको योजना बनाइसकेको थिएँ ।”
उनी थप्छन्, “अझ कतिले त यसलाई फिल्म सुटिङ् भन्ठानेछन् । खोइ हिरो, खोइ हिरोइन भनेर बाटामा सोध्नेहरूको पनि कमी थिएन ।”
साइकलमा डेटिङको मज्जा
११ वर्ष लामो सम्बन्धका पछिल्ला वर्षहरूमा शैलेन्द्र र सुमिरा धेरै पटक साइकल डेटिङमा गए । “हामी दुबैसँग आआफ्नो साइकल थियो । त्यसैले कतै जानुपर्दा हामी साइकलमै जान्थ्यौँ,” उनी सुनाउँछन् ।
सुमिरा पौडीकी खेलाडी हुन् र शैलेन्द्रको सङ्गतले साइकल चलाउने भएकी छिन् । त्यसभन्दा अगाडि सुमिराले जहाँजहाँ बोलाउँथिन्, शैलेन्द्र आफ्नो साइकल लिएर पुग्थे ।
“त्यति बेला म बानेश्वरमा काम गर्थेँ, उनी बालुवाटारमा । बानेश्वरदेखि बालुवाटार साइकलमा एक्लै जान्थेँ । त्यसपछि जहाँ जाने हो, उनलाई पनि साइकलमा अगाडि राखेर लैजान्थेँ । आखिर मैले उनलाई घरसम्मै छाडिदिनुपर्ने हुन्थ्यो र त्यस क्रममा हामी एउटै साइकल चढ्थ्यौँ ।”
“साइकलमा जोडी चढ्दाको क्षण कस्तो रोमान्टिक हुन्छ भन्नूस् न,” उनी मुस्काउँदै सुनाउँछन्, “बाइक चढ्ने मेरा साथीहरू भन्छन्, गर्लफ्रेन्ड पछाडि बसेका बेला बाइकको ब्रेक झ्याप्प हान्दा… आहा… ! तर बिचराहरूलाई के थाहा साइकलमा चढेर गालामा गाला जोड्दै दौडिनुको मज्जा !” अनि, उनी पनि खुलेरै हाँस्छन् ।
“हो, मज्जा त डबल लोडमै हुन्छ,” शैल पनि सही थप्छन् ।
धरानका स्थायी बासिन्दा शैल ब्याचलर पढुन्जेल काठमाडौँको कोटेश्वर बसे । उनकी प्रेमिका दृष्टि कपन बस्थिन् । “हरेक डेटिङ्पछि मैले उनलाई घरसम्म छाड्नुपर्ने हुन्थ्यो,” उनी सुनाउँछन्, “प्रायजसो हामी आआफ्नै साइकलमा हुन्थ्यौँ । कतिपय बेला भने रमाइलैका लागि पनि एउटै साइकल चढिन्थ्यो ।”
काठमाडौँपछि धरानको पालो
शैलेन्द्रको बिहे हुँदा शैल काठमाडौँमा थिएनन् । जलवायु परिवर्तन सम्बन्धी एउटा कार्यक्रमका सिलसिलामा उनी प्यारिस पुगेका थिए । उनका आमाबा अमेरिकामा थिए ।
भर्खर लगनगाँठो कसेका शैलेन्द्र र सुमिरालाई बधाइ दिँदै शैलले बेहुला बेहुली रिक्सामा चढेको फोटो प्यारिसबाट आफ्नो फेसबुकमा सेयर गर्दा अमेरिकामा रहेका आमाबाले तत्कालै सोथे, “अब तेरो पनि पारा यही त होला नि, होइन बाबु ?”
“हो नि !” शैल पनि आफ्नो योजनामा ढुक्कै थिए ।
नभन्दै गत वैशाख २ गते शैलले विराटनगरकी दृष्टिलाई रिक्सा चढाएर धरानस्थित आफ्नो घरमा भित्राए ।
“रहर त मेरो पनि शैलेन्द्रजस्तै पुरै बाटो रिक्सा र साइकलमा कटाउने थियो,” उनी भन्छन्, “तर, त्यति लामो बाटोमा साइकलको पाइडल घँचेड्न अलिकति नभ्याइने भो । फेरि त्यही दिन पानी पर्यो, अनि हुरी चल्यो । आफैँसँग अलिकति सम्झौता गरेर मैले मेरो योजना बदलेँ ।”
जे भए पनि धरान सहरभित्रैको चार किलोेमिटरको बाटो भने शैलका जन्तीले पनि साइकलमै कटाए । “फर्किँदा पनि हामी धरान छिर्नेबित्तिकै बसबाट ओर्लिएर रिक्सा र साइकल चढ्यौँ ।”
शैलका जेठाबा पनि शैलेन्द्रका हजुरबाभन्दा कम थिएनन् । “घरको सबभन्दा जेठोबाठो मान्छे, पारिवारिक मामिलामा उहाँकै निर्णय अन्तिम हुन्छ,” उनी भन्छन्, “तर साइकलमा जन्ती जाने कुरालाई उहाँले सजिलै मान्नुभएन ।”
त्यसपछि शैलले आफूले किन त्यस्तो निर्णय लिएको हो भन्ने कुरा जेठाबालाई सम्झाउनका लागि लामै समय खर्चिए ।
“अचेल त मेरो नाम नै अर्कै छ मेरो टोलमा,” गत हप्ता काठमाडौँ आएका बेला उनले सुनाए, “छिमेकीले कसैलाई चिनाउन पर्दा साइकलमा बिहे गर्ने केटा यही हो भन्छन् ।”
अब पालो कसको ?
दाङका शेखर केसी काठमाडौँमा बस्छन् र एउटा अन्तर्राष्ट्रिय संस्थामा काम गर्छन् । घर अफिस आउजाउ गर्न मोटरसाइकल चढ्छन् । उनी साइकल सीटीका अभियन्ता पनि होइनन् ।
तर ब्याचलरमा सँगै पढेका शैलको बिहेमा जन्ती जाँदा साइकल चढेपछि उनको दिमागमा पनि साइकल जन्ती अभियानको राम्रै छाप परेको छ ।
यसैबीच, आगामी मंसिरमा उनको बिहे हुने पक्का भएको छ ।
“मेरो त कुनै लभ थिएन । विशुद्ध मागी बिहे हुनेवाला छ,” उनी सुनाउँछन्, “तर केही हप्ता अघिमात्रै बिहे पक्का गरेपछि म उनीसँग दैनिक कुरा गरिरहेको छु ।”
“साइकल जन्ती गर्नुपर्छ भनेर म उनलाई सम्झाउँदै छु । अहिलेसम्म मानेकी त छैनन्, तर मलाई विश्वास छ मङ्िसर आउन्जेल म उनलाई मनाउन सक्छु ।”
अब त हाम्रो संस्थाका सबै सदस्यलाई साइकल जन्ती लैजाने नैतिक दबाब परेको छ,” शैल भन्छन्
शैलेन्द्र र शैलको जोडी बाहेक अन्य दुई जोडीले पनि उनीहरूलाई पछ्याएका छन् । शैल र शेखरकै एक सहपाठीले वैशाख चौथो हप्तामा काठमाडौँमा बिहे गर्दा आफू रिक्सा चढेर जन्तीलाई साइकल कुदाउन लगाए । पोखराका अर्का एक युवाले पनि त्यसै गरेको सूचना साइकल सीटी नेटवर्कसम्म आइपुगेको छ ।
“अब त हाम्रो संस्थाका सबै सदस्यलाई साइकल जन्ती लैजाने नैतिक दबाब परेको छ,” शैल भन्छन् ।
“संस्थाका सदस्य मात्र होइन, मेरा त केही आफन्तले पनि आफ्ना छोराछोरीको बिहेमा साइकल जन्ती गर्ने भनेर सोच्नुभएको छ,” शैलेन्द्र थप्छन् ।
शैलका अनुसार साइकल सीटी नेटवर्क एउटा दुई सिटे साइकल किन्ने तरखरमा छ । “हामी साइकलमा बिहे गर्न र हनिमुन जान चाहाने सबैलाई त्यो साइकल सित्तैमा प्रयोग गर्न दिनेछौँ,” उनी सुनाउँछन् ।
शैलेन्द्र र सुमिरा अनि शैल र दृष्टि आफन्तका घरमा र विभिन्न पारिवारिक अनि सार्वजनिक कार्यक्रममा जाँदा साइकलै चढ्छन् । शैलेन्द्र र सुमिरालाई त एउटै साइकलमा “डबल लोड” गज्जबै रमाइलो लाग्छ, शैल र दृष्टि भने प्रायः आआफ्नै साइकल चलाउँछन् ।
हालसालै शैलेन्द्र र सुमिराकी छोरी जन्मिएकी छिन् । अर्थात्, सुमिराले साइकल नचलाएको केही महिना भइसकेको छ । “तर अब केही महिनाको कुरा त हो नि, फेरि उनी पनि साइकलमै हिँड्नेछिन्,” शैलेन्द्र विश्वस्त छन् ।
शैलेन्द्र साइक्लिङ प्रशिक्षक र कमिसार पनि हुन् । विभिन्न साइक्लिङ प्रतियोगितामा उनी गइरहन्छन् । गत हप्ता मात्र उनले बालबालिकाको साइक्लिङ् प्रतियोगिता हेरेका थिए । “त्यहाँकी सबभन्दा कान्छी सहभागी तीन वर्षकी रहिछिन्,” आफूले मोबाइलमा खिचेको फोटो देखाउँदै उनी भन्छन्, “हो, तीन वर्षपछि मेरी छोरी पनि यस्तै हुनेछिन् ।”
प्रतिक्रिया