सोलुखुम्बु महाकुलुङको पर्यटनलाई हिमाल आरोहण, पहाडी पदमार्गहरु र धार्मिक तथा सांस्कृतिक गरी मुख्य तीन भागमा विभाजन गरेर विकास गर्नु उपयुक्त हुन्छ ।

१.हिमाल आरोहण

१.१ भौगोलिक अवस्था र बजारको सम्भावना 
महाकुलुङमा हिमाल आरोहण अन्तर्गतकाे पर्यटन विकास भन्नाले इङखु उपत्यकाको शिर र हुङगु उपत्यकाको शिरमा अवस्थित करिब एक दर्जन हिमाल आरोहण र केही उच्च हिमाली पदमार्गहरुसंग महाकुलुङलाई जोडने विकास भनेर बुझनुपर्दछ । सोताङको पावै र माप्य दुधकोशीको वाकु बीचबाट बग्ने इङखु नदीको उद्गम बिन्दु तामापोखरी हो । महाकुलुङभित्र पर्ने तामापोखरी क्षेत्रभन्दा माथीका भूभागहरु हिमालहरुले घेरिएर तामापोखरी क्षेत्र एउटा उपत्यका बनेको छ । यो उपत्यकाबाट पूर्बी उत्तरतर्फको ५,४१५ मिटरको मेराला भञ्ज्याङ पार गरेपछि अर्को उपत्यकाभित्र सेतीपोखरी भेटिन्छ । सेतीपोखरी पुग्नुभन्दा अगाडी मेराला भञ्ज्याङकै रेन्जमा ६,४७५ मिटरको मेरा पिक हिमाल भेटिन्छ । पर्यटन मन्त्रालयको सन् २०१९ को तथ्याङ्क अनुसार त्यस वर्ष जम्मा १,७२८ जना पर्वतारोहीहरुले मेरापिक चढेका थिए ।

महाकुलुङको बुङ र गुदेलबीचबाट बग्ने हुङगाखोलाको उद्गम बिन्दु सेतीपोखरी हो । सेती पोखरीलाई वरिपरी हिमालहरुले घेरिएर त्यस क्षेत्रमा पनि एउटा बिशाल हिमाली उपत्यका बनेको छ । यो उपत्यकाको उत्तरतर्फ ७,२२० मिटरको प्रसिद्व बरुञ्जे हिमाल रहेको छ । सगरमाथा चढनुभन्दा पहिले परिक्षण स्वरुप चढिने थोरै हिमालहरुमध्ये बरुञ्जे प्रमुख मानिन्छ । पर्यटन मन्त्रालयको अनुसार सन् २०१९ मा ३३ जनाले बरुञ्जे एक्सपेडिसन चलाएका थिए । सेतीपोखरी उपत्यकाभित्र पर्ने अर्को हिमाल ७,३२१ मिटर उचाईको चाम्लाङ हिमाल हो । सन् २०१९ मा जम्मा १९ जनाले चाम्लाङ एक्सपेडिसन चलाएका थिए । त्यस्तै गरी त्यही वर्ष सेतीपोखरी उपत्यकाभित्र पर्ने आम्फु १, सुरापिक र हुङगु चुलीमा पनि एक एक समुहले एक्सपेडिसन चलाएका थिए । एक्सपेडिसन चलाउने पर्यटकहरु एक महिनादेखि तीन महिनासम्म हिमालमै बस्ने भएकाले अन्य पर्यटकहरुको तुलनामा कमसेकम २० देखि ३० गुणा बढी खर्च गर्छन् ।

सेतीपोखरीबाट उत्तर पश्चिमतर्फ ५,८०० मिटर उचाईको आम्फुलाप्चा भञ्ज्याङ पार गरेपछि खुम्जुङको छिकुङ पुगिन्छ । त्यस्तै गरी पुर्ब उत्तरतर्फको ६,३०० मिटरको शेर्पेनीकोल भञ्ज्याङ पार गरेपछि मकालु हिमालको आधारशिबिर क्षेत्रतिर पुग्न सकिन्छ । वर्षेनी इङखु उपत्यकाबाट सेतीपोखरी उपत्यका प्रवेश गरेर आम्फुलाप्चाहुदै खुम्बु क्षेत्र वा शेर्पेनीकोल पास गरेर संखुवासभाको मकालुक्षेत्र निस्कने हजारौं उच्च हिमाली पदमार्गीहरु रहेका छन् । ति हिमाली भञ्ज्याङ पार गर्ने उच्च हिमाली पदयात्रीहरुको संख्या पर्वतारोहीहरुको भन्दा दुई गुणा मात्र अनुमान गर्दा पनि इङखु र हुङगा उपत्यकाको शिरमा कम्तिमा बार्षिक करिब ६ हजारको संख्यामा उच्च हिमाली पदयात्रीहरु रहेको अनुमान गर्न सकिन्छ ।

(रातो रङले फोटोका बाँयातिर देखाईएको अण्डाकार क्षेत्र तामापोखरी क्षेत्र हो भने दाँयातिर देखाईएको अण्डाकार क्षेत्र सेतीपोखरी क्षेत्र हो । सेतीपोखरीबाट हुंगाखोलाको किनारै किनार हरियो रेखाले मुद्विसम्मको पदमार्ग र तोमापोखरीबाट बुङतिर आउने हरियो रेखाले कोठे छाराखर पदमार्ग देखाउदछ ।)

यी दुई हिमाली उपत्यकाभित्रका पर्वतारोही पर्यटकहरुमध्ये इङखु उपत्यकाभित्रका पर्यटकहरुलाई कोठे, खोलाखर्क, पाँचपोखरी, छाराखर, खिराउलेहुदै बुङ ल्याउने र सेतीपोखरी उपत्यकाभित्रका पर्वतारोही पर्यटकहरुलाई सेतीपोखरीबाट नयाँ पदमार्गको विकास गरेर खोङमाडिङमा, वातेल्मा, सग्गोल, वेइखो, मुद्विखर्कहुदै छेस्काम ल्याउने गरी २ वटा सुविधासम्पन्न सडकमार्ग र पदमार्गको विकास महाकुलुङले पहिलो प्राथमिकताका साथ गर्नुपर्दछ । त्यसले कमसेकम वर्षमा दुई हजार गुणस्तरीय पर्वतारोही पर्यटकको प्रवाह महाकुलुङमा हुनेछ । महाकुलुङमा यतिको विदेशी पर्यटकको प्रवाहले मात्र गुदेलमा हवाई मैदान निर्माणको औचित्य पुष्टी हुदै जानेछ ।

१.२ बजारमा अन्य प्रतिष्पर्धी मार्गहरुको अवस्था र हामीले गर्नुपर्ने विकास:
इङखु उपत्यकाबाट कोठे, ठुलीखर्कहुदै छत्रला पास गरेर लुक्ला पुगिने पुरानो बाटो छदैछ । यसबाहेक पनि सल्लेरीबाट खरिखोला, पाङगोमहुदै शिबुजेसम्म सडक संजालले जोडिएपछि त्यहाँबाट निङसा, छत्र खोलाहुदै कोठेसम्मको पदमार्गको स्तरोन्नतीले कोठेबाट ५ हजार मिटरको पाँचपोखरी क्षेत्र पास गरेर बुङ आउनुभन्दा शिबुजे जान सजिलो हुने अवस्था रहन सक्छ । त्यस्तै सोताङबाट सिधै गाईखर्कहुदै चेरेमसम्म सडक संजालको विकास गरेर चेरेमबाट कुनै पनि पिक पास गर्न नपर्ने गरी कोठे जोडने नयाँ पदमार्गको लागी पनि प्रदेश सरकारमार्फत लगानी भईरहेको छ ।

यदी यो पदमार्ग राम्रो चलेको खण्डमा कोठेबाट खोलाखर्क हुदै पाँचपोखरी भएर बुङ आउनुभन्दा गाईखर्कको सडकमार्ग भएर सोताङ जान सजिलो हुने सम्भावना रहन सक्छ । त्यसकारण यी दुईवटा पदमार्गहरुसंग बुङ आउने पदमार्गको प्रतिष्पर्धी क्षमता बढाउन खिराउलेसम्म पुगेको सडकलाई छाराखरसम्म जोडन जरुरी छ । अन्यथा छाराखरसम्म आएका पर्यटकहरु समेत खिराउले आउनुभन्दा आधा घण्टामा गाईखर्क झरेर सोताङहुदै फर्किन सजिलो हुनेछ । यो सडकमार्ग विकासको लागी इङखु खोलामा अगाडी बढीरहेका हाइड्रोपावर कम्पनीहरुलाई सामाजिक उत्तरदायित्वको शिर्षकबाट खर्च गराउन सकिन्छ ।

सेतीपोखरीबाट छेस्काम आउनको लागी हुंगा खोलाको किनारै किनार बन्न लागेको अर्को खोङमादिङ मुद्विखर्क पदमार्ग भने अन्य पदमार्गहरुभन्दा छिटो पुगिने पदमार्गको रुपमा रहनेछ (तालिका हेर्नुहोस्) ।

यो पदमार्गलाई थप सशक्त र प्रतिष्पर्धी बनाउनको लागी भविष्यमा छेस्कामदेखि मुद्विखर्कसम्म सडक संजालको विकास गर्न सकिन्छ । मुद्वि दोभानदेखि छेम्सीङको बालाम्लुबमसम्म परियोजना क्षेत्र बनाएर निकट भविष्यमा हुंगाखोला २८.९ मेगावाट हाइड्रोपावर आयोजना बन्दै गरेको अवस्थामा उक्त परियोजना आफैले त्यो ठाँउसम्म सडकमार्ग निर्माण गर्ने सम्भावना पनि रहेको छ । अन्यथा सामाजिक उत्तरदायित्वको शिर्षकबाट पनि उक्त सडक बनाउन सकिन्छ । तर तत्काललाई बन्न बाँकी रहेको वातेल्मा दोभानको पूल निर्माण र क्याम्पिङ ग्राउण्ड निर्माण लगायतका आवश्यकीय पूर्बाधारहरुको विकास गरेर तत्काल यो पदमार्ग संचालनमा ल्याउन जरुरी छ ।

१.३ यी दुई पदमार्गहरुको दीगो ब्यवस्थापन 
यी दुई पदमार्गहरुको अधिकांश भूभाग मकालु बरुण राष्ट्रिय निकुञ्ज भित्र पर्दछ । यी पदमार्गहरुलाई बिशुद्व क्याम्पिङ ट्रेकको रुपमा विकास गर्नु पर्दछ । संसारको सबैभन्दा उत्कृष्ट मानिएको पदमार्ग फ्रान्सको जिआर २० हो । कोर्सिका टापुमा अवस्थित यो पदमार्गमा बिशुद्व क्याम्पिङ ट्रेक मात्र चल्छ । यो पदमार्गमा यात्रा गर्दा लगभग ९५ प्रतिशत पर्यटकहरु पालमुनि सुत्ने गर्दछन् । बास बस्ने ठाँउमा पुग्दा फुटबल ग्राउण्डभन्दा ठुलो क्याम्पिङ ग्राउण्ड रहेको हुन्छ । क्याम्पिङ ग्राउण्डको एक छेउमा हट एण्ड कोल्ड सावर हुन्छ । आफैले पाल लिएर आएकाहरु ग्राउण्डको मात्र शुल्क तिरेर आफ्नो पालमा सुत्छन् भने पाल नहुनेहरुले क्याम्पिङवालासंग भाँडामा एक रातको लागी पाल लिन सक्नेछन् । त्यसैगरी पकाएर खानेहरुले आफ्नो पालको छेउमा पकाएर पनि खान सक्छन् भने खानेकुरा नबोक्नेहरुले क्याम्पिङ ग्राउण्डको छेउमा सञ्चालित किचेनमा किनेर खान सक्छन् । यसरी पर्यटकले आफुले लिने सेवा सुविधाको आधारमा पैसा तिरेर जान्छन् तर चाहेर पनि होटलका रुमहरुमा सुत्न भने पाउदैनन् । होटल बनाउदा प्रकृतिको दोहन हुने भएकोले यसरी चलाईएको पदमार्गलाई संसारको उत्कृष्ट पदमार्ग मानिएको छ ।

यी दुई पदमार्गहरु भित्र पनि होटल घरहरु बनाएर पर्यटकलाई सेवा दिने हो भने जंगल फडानी बढने भएकोले बिशुद्व क्याम्पिङ क्षेत्रको रुपमा विकास गरिनु पर्दछ । यसरी एकातिर ब्यवस्थापनको स्वरुपमा हामी समयमै स्पष्ट हुन जरुरी छ भने अर्कोतिर उक्त ब्यवस्थापनको पहुँचमा सबै स्थानीय जनतालाई कसरी समानरुपमा सहभागी गराउनेबारे पनि बेलैमा सोच्न जरुरी छ । यसको लागी छाराखरदेखि कोठे, मेराला, खोङमाडिङमा, वातेल्मा, सग्गोलहुदै मुद्विखर्कसम्म कुन कुन ठाँउमा क्याम्पिङ ग्राउण्ड बनाउने हो । उक्त क्याम्पिङ ग्राउण्डहरुमा आवश्यक न्युनतम पूर्बाधारहरु जस्तै किचेन घर, स्टोर रुम, सावरहरुको निर्माण, शौचालय र खानेपानीको ब्यवस्था गर्न लाग्ने लागतको सर्वेक्षण गरिनुपर्दछ । त्यसपछि सबै स्थानीय जनताको समान लगानीको सुनिश्चिता रहनेगरी एउटा पर्यटन सहकारी संस्था वा पर्यटन कम्पनी दर्ता गर्न सकिन्छ । यस्ता सहकारी संस्था आवश्यकता अनुसार सबै वडालाई मिलाएर एउटा मात्र पनि गठन गर्न सकिन्छ भने क्षेत्र अनुसार हरेक वडामा एउटा गठन गरेर पनि जान सकिन्छ ।

मुद्वि खोङमाडिङमा अन्र्तगत निर्माणाधीन पूल ।

यस्तो सहकारीले नेपाल सरकारबाट उक्त तोकिएको क्षेत्रको जग्गा लामो समयको लागी भाँडामा लिन सक्नेछ । राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा बन्यजन्तु संरक्षण ऐन २०२९ को दफा ६ को उपदफा १ मा राष्ट्रिय निकुञ्ज, आरक्ष वा संरक्षण क्षेत्रको हितको निमित्त सरकारले यस्तो निर्णय गरी सरकारी जग्गा भाँडामा दिन सक्ने ब्यवस्था रहेको छ । सरकारले यसरी कर र कानूनको दायरामा ल्याएर बेलैमा अनुमति दिएन भने जथाभावी अतिक्रमण बढने जोखिम समेत छ । सरकारबाट यस्तो अनुमति पाएपछि उक्त सहकारीले तोकिएका ठाँउहरुमा तोकिएका भौतिक पुर्वाधारहरुको विकास गर्न लाग्ने लागत बराबरको रकम उक्त सहकारी संस्थामार्फत स्थानीय जनताबाट शेयर रकमको रुपमा उठाएर उक्त भौतिक पूर्बाधारहरुको संरचना तयार गर्नेछ । यसरी शेयर उठाउदा सबै स्थानीयले लगानी गर्नै पर्छ भन्ने छैन तर शुरुमा सबैलाई बराबर अवसर दिईनुपर्दछ । त्यसरी प्रारम्भिक रुपमा बराबर शेयर उठाउदा उठदैन भने दोस्रो राउण्डमा इच्छुक लगानीकर्ताहरुलाई थप शेयर लगानी गर्न आवहान गर्न सकिन्छ ।

यसरी सहकारीमार्फत स्थानीयको लगानीमा बनेका संरचनालाई बोलपत्र आवहान गरेर देशभरीका पर्यटन ब्यवसायीहरुबाट निश्चित वर्षको लागी भाँडामा लगाउन सकिन्छ । यसो गर्दा स्थानीय जनताको नियन्त्रणमा बाहिरका सक्षम लगानीकर्ताहरुले पनि पर्यटकहरुलाई गुणस्तरीय सेवा प्रदान गर्न सक्नेछन् । बार्षिक रुपमा उठने भाँडा नै स्थानीय शेयर लगानीकर्ताहरुको नियमित आम्दानीको श्रोत हुनेछ । यसरी भौतिक संरचनाहरु निर्माण गर्दा अहिले सरकारी जग्गा अतिक्रमण गरेर बनाईएका संरचनाहरुलाई पनि आवश्यकता अनुसार उसको लगानी तिरिदिएर सहकारीले बनाएको संरचनाको दायरामा ल्याउन सकिन्छ । यसरी पदमार्ग संचालनमा आएपछि आवश्यक नीति नियम बनाएर प्रदुषण नियन्त्रण गर्न गरिनुपर्दछ ।

क्रमस …

लेखकबाट प्रष्टिकरण: प्रस्तुत बिचार लेखकको नीजि बिचार मात्र हो । महाकुलुङ गाँउपालिकाले महाकुलुङको पर्यटन विकासको लागी गुरुयोजना बनाउने प्रस्ताव गरेको सन्दर्भमा छलफलको लागी यो अवधारणा सार्बजानिक गरिएको हो । अर्को पटक पहाडी पदमार्गको विकास र धार्मिक पर्यटनबारे अवधारणा ल्याईनेछ । 

साेलुखुम्बु जिल्लाकाे महाकुलुङ गाउँपालिका ३ छेम्सि स्थायी ठेगाना भएका लेखक कुलुङ पर्यटन क्षेत्रका जानकार हुनुहुन्छ । पछिल्लाे समय उहाँ फ्रान्स बस्दै आउनुभएकाे छ ।