२. पहाडी पदमार्गहरु

यसभन्दा अगाडी महाकुलुङको पर्यटन विकासमध्ये पहिलो प्राथमिकतामा विकास गरिनुपर्ने तर्क सहित हिमाल आरोहणसंग जोडिएका २ वटा पदमार्गहरुको चर्चा गरिएको थियो । यसपटक पहाडी पदमार्गहरुको विकास र धार्मिक तथा साँस्कृतिक पर्यटन विकासको चर्चा गरिएको छ । पहाडी पदमार्गहरुको विकास भन्नाले महाकुलुङ वरिपरी रहेका पहाडी भूभागहरुलाई समेतेर गरिने नयाँ पदमार्गहरुको विकास र त्यसको बजारीकरण समेतलाई बुझ्नु पर्दछ । यस अन्तर्गत मुख्य ७ वटा पदमार्गहरुको विकास गरिनु पर्दछ ।

१. मुन्दुम ट्रेलहुदै साल्पाक्षेत्र आएका पर्यटकहरुलाई साउनेछोहुदै गुदेलतिर आर्कर्षित गर्नको लागि आवश्यक पदमार्गको विकास,
२. धर्मडाँडा, घ्याङखर्क क्षेत्रहुदै गुदेल निस्कने पदमार्गको विकास,
३. साउनेछोबाट बुकुरछोहुदै केन्पासम्मको पदमार्गको विकास,
४. छेस्काम र गुदेल साद्वीबाट लामपम्माहुदै बुकुर जाने पदमार्गको विकास,
५. छेम्सीङबाट बोक्सुवारहुदै केन्पा जाने पुरानो पदमार्गहरुको स्तरोन्नती,
६. छाराखरबाट हुर्हुरे डाँडाहुदै बगालेदेउराली भएर छेस्काम फर्किने पदमार्गको विकास,
७. संखुवासभाको सिलीचोङ गाँउपालिकासंगको सहकार्यमा केन्पाबाट तिवागैरी, शिकारी गुफाहुदै खोङमाडिङ जोड्न वातेल्मासम्मको पदमार्गको विकास ।

बुकुर पिकबाट देखिने मनोरम दृष्य । तस्विर: परेत कुलुङ

२.१ पहाडी पदमार्गहरु भित्र तीन ठाँउमा भ्युपोईन्टहरुको विकास
माथी उल्लेखित ७ वटा पहाडी पदमार्गहरुले छोएका स्थानहरुमध्ये बुकुरछो, र्हुहुरे डाँडा र साउनेछो गरी ३ स्थानलाई पर्यटकीय भ्युपोईन्टको रुपमा विकास गरिनुपर्दछ । बुकुरछोलाई पूर्बको पुनहिलको रुपमा विकास गर्नको लागी चाम्पेम्माको डाँडैडाँडा बुकुरसम्म एउटा सुविधासम्पन्न हिडेर जाने पदमार्गको विकास र बोदिरीबाट मार्मेकुसम्म आईसकेको सडकलाई पिक्पुईहुदै बुकुर पिकको फेदीसम्म भविष्यमा सडकले जोडनुपर्दछ । यसले गर्दा हिडेर जान नसक्नेहरु सडकमार्ग भएर पनि बुकुर पिक गएर विश्वका अग्ला हिमालहरुको दृष्यावलोकन गर्न सक्नेछन् ।

त्यस्तै गरी बुङको छाराखर वा आसपाससम्म सडक विकासले जोडेर यातायातको साधनमार्फत त्यहाँसम्म गई बास बसेर भोली र्हुहुरे वा पाँचपोखरी क्षेत्र गएर फर्कनसक्ने गरी एउटा अर्को भ्युपोईन्टको विकास हुर्हुरे क्षेत्रमा गर्नुपर्दछ । मुन्दुम ट्रेलहुदै साल्पासम्म आएका वा बुङ वा छेस्कामहुदै गुदेल आएका पर्यटकहरुलाई अलग रुपमा पदमार्ग र सडकमार्ग दुवै माध्यमबाट साउनेछो गएर एक रात बस्ने र त्यहाँबाट बिहान विश्वका अग्गा शिखरहरुको दृष्यावलोकन गर्न सकिने गरी साउनेछो क्षेत्रमा अर्को एउटा भ्युपोईन्ट सेन्टरको विकास गरिनुपर्दछ ।

बुकुर चौंर र त्यहाँबाट देखिने बुकुर पिक । फोटोः परेत कुलुङ

३. धार्मिक तथा सांस्कृतिक पर्यटनको विकास
महाकुलुङभित्रका हिन्दु, बौंद्व र किराती धर्म तथा संस्कृतिसंग जोडिएका सम्पदा तथा जीवनशैलीहरुको प्रर्दशन र प्रचारलाई स्थानीयको आर्थिक उर्पाजनसंग जोडनसक्नु पर्दछ । यस अन्र्तगत निम्न कुराहरुको विकास गरिनुपर्दछ ।

३.१ सम्पदाहरुको प्रचार र संरक्षण
यस अन्तर्गतका स्थानीय मठ मन्दिरहरु, गुम्बाहरु, धार्मिक देवालयहरु, प्राकृतिक झरनाहरु, पुँजास्थलहरु, तालतलैयाहरु आदीको संरक्षण र प्रचार पर्दछन् । महाकुलुङभित्र रहेका यी स्थलहरुको संरक्षणको लागी घेराबार वा उपयुक्त संरचनाको विकास र त्यहाँसम्म पुग्ने मार्गहरुको विकास गरिनुपर्दछ । प्रचारको लागी पुगिसकेको पर्यटकले पढ्न मिल्ने गरी सुचना बोर्डको ब्यवस्था हुनु पर्दछ । अहिले यस्ता सुचना बोर्डहरु क्युआर कोड मार्फत पर्यटकहरुले मोबाईलमा पढन मिल्ने गरी बनाउने गरिन्छ ।

३.२ संस्कृतिक प्रर्दशनी केन्द्र संचालन
कुनै पनि विदेशी पर्यटकहरु महाकुलुङमा आएर हाम्रो साँस्कृतिक कार्यक्रम हेर्न खोज्यौ भने के देखाउने ? वा के देखाउन मिल्छ ? उदाहरणको लागी कुलुङहरुको देदाम, नागी, मोबो, तोस, मोप आदि इत्यादी हुन्छन् तर पुर्खाहरुको भनाई अनुसार यी साँस्कृतिक कार्यक्रमहरु जथाभावी र सबै मिति र सिजनमा आयोजना गर्नै मिल्दैन । अर्कोतिर यी साँस्कृतिक कार्यक्रमहरुमा प्रायजसो कुखुरा, बंगुर काटने चलन छ । यस्तो अवस्थामा एकातिर आफ्नो साँस्कृतिक कार्यक्रम देखाउन पनि अति महंगो हुने अर्कोतिर काटमार गरेको कल्चर प्राय विदेशीहरुले हेर्न पनि नरुचाउने भएकोले सस्तो र सर्वस्वीकार्य साँस्कृतिक नाँचगानको आयोजना गर्नु सबैभन्दा उत्तम रहन्छ ।

यस्ता साँस्कृतिक कार्यक्रम हेर्न चाहने पर्यटकहरुले अग्रिम बुकिङ गरेर हेर्न मिल्ने गरी आफ्नो साँस्कृतिक पहिरनमा मारुनी नाँच, साँकेला नाँच वा शेर्पाहरुको शिरु नाँच लगायतलाई देखाउन सकिन्छ । यो पुग्दो संख्यामा पर्यटकहरु आउन थालेपछि घाँटा नहुने गरी स्थानीय होटल ब्यवसायीहरुले सोच्ने विषय हो ।

३.३ बहुसाँस्कृतिक संग्रालय
महाकुलुङ भित्रका सबै जातजातिहरुको धर्म, संस्कृति र पुरानो जीवनशैली देखाउने विषयहरुको संकलन, संरक्षण र प्रर्दशनको लागी कम्तीमा एउटा बहुँसास्कृतिक संग्रालय स्थापना गर्नुपर्दछ । संग्रालय स्थापना गरेपछि कमसेकम सिजनमा दिनमा एकपल्ट भिजिट गर्ने पर्यटक भएको सुहाउछ । छ महिनामा एक पल्ट खोल्ने अवस्था ठिक होइन । त्यसकारण यो पनि धेरै पर्यटक आउन थालेपछि स्थापना गर्ने विषय हो ।

३.४ पर्यटन सुचना केन्द्रको स्थापना
संसारका विकसित र ब्यास्त पर्यटकीय गन्तब्यहरुमा स्थापना गरिएका पर्यटन सुचना केन्द्रहरु हेर्दा पर्यटन सुचना केन्द्र भनेको गाँउमा आईसकेर पनि गन्तब्यमा पुग्न बाटो भुलिरहेका पर्यटकहरुलाई बाटो देखाउने, यातायातको समयतालिकाबारे सुचना दिने जस्ता आधारभूत सुचना पाईने कार्यालय हो । यो पनि खोल्ने हो तर धेरै पर्यटक आउन थालेपछि खोल्ने विषय हो ।

३.५ गोठ स्टे वा फार्म स्टेको विकास
महाकुलुङकै हिमाली क्षेत्रमा भैसी, चौंरी र भेडा पालनलाई आफ्नो जीवनकालको प्रमुख पेशा बनाएकाहरुका छोराछोरीहरु आज प्रदेशिका छन्, विदेशीएका छन् । ति विदेशीएकाहरुका सन्तानहरु तेस्रो पुस्ताको रुपमा विकसित देश वा सहरहरुमा हुर्किरहेका छन् । तिनीहरुलाई तिनका बाजे पुस्ताको पुर्खौली पेशाको अनुभव गराउन र हिमाली भेगका प्राकृतिक मनोरम दृष्यहरुको अवलोकन गराउन हरेक हिमाली भेगका गोठालाहरुले थोरै गोठको लम्बाई बढाएर केही सुत्ने ठाँउहरु राखी गोठ स्टे संचालन गर्न सक्छन् । बाजेको जीवनशैलीको अनुभवको लागी यस्तो गोठ स्टे संचालन गरिने भएकोले यसको लागी कुनै सुविधाका कोठाहरु वा बेदहरु बनाईरहन जरुरी छैन । यी विषय हिमाली भेगका गोठालाहरुले उपयुक्र्त समयमा सोच्ने विषय हो ।

४. पर्यटन विकासका प्राथमिकरणहरु
पर्यटन विकासको मामलामा महाकुलुङको एउटा स्पष्ट रणनीति छैन । छेस्कामले बर्षौदेखि मुद्वि खोङमाडिङ पदमार्गको कुरा बढी उठाउदै आएको छ । बुङले र्हुहुरे,कोठे पदमार्गको कुरा बढी उठाउने गरेको छ । त्यसै गरी पेल्माङले महाकुलुङ तालको र गुदेलले बढी जसो गुदेल हवाईमैदानको कुरा उठाउने गरेको छ । तर यी सबै मेगा प्रोजेक्टहरुमा महाकुलुङले एकैचोटी लगानी गर्न सक्ने अवस्था एकातिर छैन भने अर्कोतिर हवाईमैदान जस्ता केन्द्र सरकारको स्वीकृतिमा अगाडी बढाईने परियोजनालाई रणनीतिक ढंगले पहिला अन्य प्रोजेक्टहरुमार्फत विदेशी पर्यटक यात्रुहरुको संख्या नबढाईकन अगाडी बढाउन खोजियो भने प्रक्रिया नै खारेज हुने जोखिम समेत रहेको छ । त्यसकारणले पनि कुन परियोजनाले विदेशी पर्यटक ल्याउछ र कुन परियोजनाले आएको पर्यटकको बसाई लम्ब्याउने काम मात्र गर्छ भन्ने कुरा बुझेर महाकुलुङले स्पष्ट रणनीति सहित प्राथमिकता तोकेर अगाडी बढन सक्नुपर्दछ । मेरो बिचारमा निम्न अनुसार प्राथमकिताहरु तोकिनुपर्दछ ।

१. हिमाल आरोहणको लागी २ पदमार्गहरुको विकास
हिजोका दिनहरुमा सोलुखुम्बुको तल्लो भेगमा सडक विकास नभएकोले लुक्लाबाट र्निबिकल्प रुपमा इङखु उपत्यका र सेतीपोखरी उपत्यका प्रवेश गरिन्थ्यौ । अहिले सोलुखुम्बुको तल्लो भेगलाई सडक संजालले छोएपछि इङखु उपत्यका प्रवेश गर्ने प्रमुख मार्ग फाप्लु, खरिखोला, पाङगोम कोठे मार्ग भएको छ भने सेतीपोखरी प्रवेश गर्ने सबैभन्दा उत्तम मार्ग छेस्कामको मुद्वि खोङमाडिङमा पदमार्ग हुने देखिन्छ । यद्यपी महाकुलुङले यो पदमार्ग संचालनमा ल्याउन नसकेकोले महाकुलुङमा सेतीपोखरी उपत्यकाको विदेशी पर्यटक आउन सकिरहेको छैन ।

यो पदमार्ग बनाएपछि कमसेकम बार्षिक २ हजार पर्वतारोही पर्यटक महाकुलुङ झर्ने आधारसहितको लेख यसभन्दा अगाडी प्रकाशन गरिएको छ । महाकुलुङका अन्य कुनै पनि परियोजनाहरुले महाकुलुङमा यसरी पर्यटक ल्याउने आधार नभएकोले यो पदमार्ग र कोठेबाट पाँचपोखरीहुदै खिराउले आउने पदमार्गलाई पहिलो प्राथमिकतामा राखेर विकास गर्नुपर्छ भनिएको हो ।

२.गुदेल हवाईमैदान र पहाडी पदमार्गहरुको विकास
हवाईमैदान निर्माण र संचालन दुवै स्थानीय र प्रदेश सरकारको अधिकारक्षेत्रभित्र नपर्ने भएकोले गुदेलमा हवाईमैदान संघीय सरकारले बनाएर संचालन गर्ने हो । पोखरा र भैरहवा अन्र्तराष्ट्रिय बिमानस्थल निर्माण गरेर राम्रोसंग संचालन गर्न नसकेको कारणले र विगतमा बनाईएका पहाडी भेगका हवाईमैदानहरुसंग सडक जोडिएपछि उक्त बिमानस्थलहरु निस्किृय हुदै गएकोले संघीय सरकार अहिले नयाँ हवाईमैदान थप्ने मुडमा छैन । धरानको निर्णयले पनि यसलाई थप पुष्टी गर्छ ।

हिजो गुदेलमा हवाईमैदानको औचित्य सावित गर्दै गर्दा सडक विकासले सोलुखुम्बु समेत जोडेको थिएन । यस्तो अवस्थामा भोजपुरको फेदीदेखी सोलुखुम्बुको पावैसम्मका यात्रुलाई बजार सम्भावनामा राखिएको थियौं । सडक विकासले अहिले ति यात्रुहरुको सान्र्दभिकता घटदैछ । त्यसकारण मुद्वि खोङमाडिङ पदमार्गको विकासले महाकुलुङमा केही विदेशी यात्रुको उपस्थिती बढाएपछि गुदेल हवाईमैदानको आवश्यकता थप पुष्टी हुदै जाने भएकोले यसलाई दोस्रो प्राथमिकतामा राखिनुपर्छ । पहाडी पदमार्गको विकास अन्तर्गत निर्माण गरिने ७ वटा पदमार्गहरु विकास गरेर पनि हिडने पर्यटकको खोजी गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यसकारण हिडने पर्यटक खोज्न नपर्ने पदमार्गलाई पहिलो प्राथमिकतामा राखी यसलाई दोस्रो प्राथमिकतामा राखिनु उपर्युक्त हुन्छ ।

३.महाकुलुङ ताल निर्माण र तीनवटा भ्युपोईन्टहरुको विकास
विश्वका अधिकांश देशहरु तालै तालले बनेका छन् । त्यसकारण खोङमाडिङमा क्षेत्रबाट आउने विदेशी पर्यटकहरुभन्दा पहाडी पदमार्गमा हिडने आन्तरिक नेपाली पर्यटकहरुको रुचीमा महाकुलुङ ताल पर्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । त्यसकारणले पहाडी पदमार्गको विकासपछि तीनवटा भ्युपोईन्टहरुको विकास र पेल्माङमा महाकुलुङ ताल निर्माण गर्नु उपर्युक्त हुन्छ ।

४.सम्पदाहरुको प्रचार र संरक्षण
सम्पदाहरुको प्रचार र संरक्षणले पर्यटकलाई महाकुलुङमा ल्याउनेभन्दा पनि आएकाहरुको बसाई लम्ब्याउने भएकोले हिमाल आरोही र पहाडी पदमार्गहरुमार्फत प्रसस्त पर्यटक आएपछि चौथो प्राथमिकताका साथ यसको विकास गर्नुपर्छ भन्ने लाग्छ ।

५.पर्यटन सुचना केन्द्र र बहुसाँस्कृति संग्रालय निर्माण
पर्यटन सुचना केन्द्र र संग्रालय स्थापना गरेर मात्र हुदैन प्रभावकारी संचालन पनि गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यसकारण पर्यटकको संख्या धेरै भएपछि अन्तिममा सुचना केन्द्र र संग्रालय स्थापना गर्न सकिन्छ ।

साेलुखुम्बु जिल्लाकाे महाकुलुङ गाउँपालिका ३ छेम्सि स्थायी ठेगाना भएका लेखक कुलुङ पर्यटन क्षेत्रका जानकार हुनुहुन्छ । पछिल्लाे समय उहाँ फ्रान्स बस्दै आउनुभएकाे छ ।