जुन विषयमा जीवनदर्शन, ज्ञानसाधना मार्ग र अनुभूतिजन्य वोध  लुकेको हुन्छ त्यसलाई मन्त्र भनिन्छ । मन्त्रको उपलब्धी प्राप्त गर्नलाई यसको साधना गर्न जरुरी हुन्छ । मन्त्र मात्र हैन कुनै पनि विषयमा उपलब्धी हाँसिल गर्नु छ भने साधनाको जरुरी हुन्छ ।  विना साधना केहि पनि प्राप्त गर्न सकिँदैन ।

मन्त्रहरु विभिन्न हुन्छन । यी मन्त्रहरुको अर्थ र प्रयोग गर्ने विधिका सम्वन्धमा विभिन्न शास्त्रहरुमा उल्लेख भएको पाँईञ्छ । यिनै विषयहरुलाई उल्लेख गर्ने क्रममा यहा अजपा मन्त्रको विषयमा उल्लेख गर्नु सान्दर्भिक ठानी यसको अर्थ र महत्वलाई प्रष्ट पार्ने प्रयास गरिएको छ । अजपा मन्त्रका वारेमा वुझ्न सर्वप्रथम यो मन्त्र के हो भन्ने विषयमा जान्न जरुरी हुन्छ । यो मन्त्रको उच्चरण हो “सोहं” (श्वास भित्र लिदा “सो” र श्वास वाहिर फाल्दा “हं” संयुक्त उच्चारणमा “सोहं”) । यो मन्त्रमा एकाग्रता र सजगताका साथ लिन हुन सकेमा हाम्रो मनमा रहेका सम्पूर्ण दुर्भावना र खराव विचारहरु एकैपटक समूल रुपमा नष्ट भएर जान्छन् । जसरी अग्नीको सम्पर्कमा आएका सवै जीव, पदार्थ र तत्वहरु जलेर भष्मखरानी हुन्छन ।

यो मन्त्रमा जव जीवात्मा तल्लिन हुन थाल्दछ उसले छिट्टै नै यो दुःखरुपी भवसागर पार गरी परमपद (परमात्मा) प्राप्त गर्न सफल हुन्छ ।

उदाहरणको लागि हेरौं, तलवाट एउटा काठ राखि माथिवाट अर्को काठले रगड्न थालेपछि केहि छिनमा जसरी अग्नी पैदा हुन्छ ठिक त्यसैगरि हाम्रो प्राणरक्षक श्वास (जसलाई अजपा जप भनिन्छ) लाई प्रणव मन्त्र ॐ कार ध्वनीको स्मरण गर्दै नाशिका स्थल र फोक्सोको माध्यमवाट मणिपुर चक्र (नाभी स्थल) मा पूर्ण सजगताका साथ घर्षण गर्ने साधनामा जव लयरत होईन्छ तव हामिलाई ब्रम्ह के हो भन्ने विषयमा पहिचान हुनुको साथै परमात्मा सँग एकाकार हुने क्षमताको समेत विकास हुञ्छ ।

यहि मन्त्रको साधनामा साधनारत हुँदै अघाडि वढेमा मणिपुर चक्रभन्दा तल्लो भागमा सर्प जस्तै गरि तीन फन्का घुमेर रहेको कुण्डलिनी उर्जा जागेर उर्ध्वगमन हुन थाल्दछ र यो उर्जाले मणिपुर, अनाहद, विशुद्धि र आज्ञाचक्र हुँदै सहस्रार चक्रलाई समेत भेदन गर्न सक्षम हुन्छ । अन्ततोगत्वा आठौं चक्र (जसलाई सुदर्शन चक्र भनिन्छ) मा समेत समाहित हुने क्षमता राख्दछ । नित्य, निरन्तर रुपमा अजपा मन्त्रको साधनामा लय हुनुको उपलब्धी नै यहि हो ।

अजपा मन्त्रको उच्चारण २४ घण्टामा २१,६०० पटक हुन्छ । यहि २१,६०० पटकको मन्त्र साधना २४ घण्टामा कसरी हुन्छ त भन्ने विषयलाई नियाल्ने हो भने निम्नानुसारका तथ्यमा पुगिन्छ ।

• मूलाधार चक्र – यो चक्र शरीरको स्वास्थ्य र निरोगिता सँग सम्वन्धित हुन्छ र यहा भगवान गणेशको वास रहेको हुन्छ । यहाँ ६०० जप हुन्छ ।

• स्वाधिष्ठान चक्र – यो चक्र मानव जीवनको सारा सुख सँग सम्वन्धित हुन्छ र यहा भगवान ब्रम्हाको वास रहेको हुन्छ । यहा ६,००० जप हुन्छ ।

• मणिपुर चक्र – यो चक्र बीरता, साहस, आँट र हिम्मत सँग सम्वन्धित हुन्छ र यहाँ भगवान बिष्णुको वास रहेको हुन्छ । यहा ६,००० जप हुन्छ ।

• अनाहद चक्र – यो चक्र करुणा र प्रेम सँग सम्वन्धित हुन्छ र यहाँ भगवान शिवजीको वास रहेको हुन्छ । यहाँ ६,००० जप हुन्छ ।

• विशुद्धि चक्र – यो चक्र तर्क, विचार र चिन्तन सँग सम्वन्धित हुन्छ र यहाँ जीव (जीवात्मा) को वास रहेको हुन्छ । यहाँ १,००० जप हुन्छ ।

• आज्ञा चक्र – यो चक्र कर्तव्य र संकल्प सँग सम्वन्धित हुन्छ र यहाँ गुरुको वास रहेको हुन्छ । यहाँ १,००० जप हुन्छ ।

• सहश्रार चक्र – यो चक्र “आफू” वा “म को हुँ” वा “म छु” भन्ने वोध सँग सम्वन्धित हुन्छ र यहाँ परमात्माको वास रहेको हुन्छ । यहाँ १,००० जप हुन्छ ।

हामीले श्वास लिने र श्वास छोड्ने प्रक्रिया प्रति चिन्तन गर्ने हो भने यो विषय केहि पनि हैन जस्तो लाग्छ । जन्मने वित्तिकै, अझ भनौं गर्भ देखिनै सिकिएको यो प्रक्रियाको कुनै महत्व नै छैन भन्ने पनि लाग्छ । यो ब्रह्माण्डमा जति पनि जीवजन्तु रहेका छन ति सवैले विना प्रयास, स्वतः, र  सहज रुपमा जानेको क्रियाको पनि कुनै महत्व हुन्छ  र ? भन्ने पनि लाग्छ र यो पनि कुनै मन्त्र हुन सक्छ र ? भन्ने पनि लाग्न सक्दछ । यस्तो लाग्नु भनेको हाम्रो प्राण रक्षक प्राणवायुको महत्वको विषयलाई नजर अन्दाज गर्नु हो । जसले यसको महत्व वुझ्यो, उसले यो नै सर्वाधिक महत्वपूर्ण मन्त्र हो भन्ने थाहापाई यसको जपमा तल्लिन हुन थाल्दछ र अन्ततोगत्वा आफ्नो परम लक्षमा पुग्न सफल हुन्छ ।

मन्त्रको महत्व त्यो वेलासम्म अनुभव हुँदैन जतिवेलासम्म यसलाई सहज रुपमा जप्न पाईँन्छ । जव मन्त्र जप्ने प्रक्रियामा वाधाहरु उत्पन्न हुन थाल्दछन तव मात्र यसको महत्वको विषयमा वोध हुन्छ । के हुन त ? अजपा मन्त्र जप्नमा आईपर्ने वाधाहरु ?

• कसैले अचानक नाँक र मुख वन्द गरिदिई गला दवाई दिएको अवस्था ।

• अचानक पानीमा डुवेको अवस्था ।

• आफू बन्द कोठामा भएको वेला अचानक सो कोठामा कार्वन ग्याँस भरिई अक्सिजन विहिन भएको अवस्था ।

• अचानक ठूलो आगलागिको लपेटामा परेको अवस्था ।

• अचानक विद्यूतिय करेण्ट लागेको अवस्था । आदि आदि …… ।

माथि उल्लेखित अवस्थाहरु केवल प्रतिनिधीमूलक मात्र हुन । यस्ता कैयौं अवस्थाहरु हुन्छन जसले अजपा मन्त्र जप्ने कार्यमा बाधा उत्पन्न गर्दछन । जवसम्म यी अवस्थाहरु आउदैनन तवसम्म हामी मन्त्रको महत्वको विषयलाई नजरअन्दाज गरिरहन्छौ । यी अवस्थाहरुमा मन्त्र जप्न नपाउँदा कति छटपटि र पिडाहरु उत्पन्न हुन्छन भन्ने विषयमा कुनै अनुमान लगाउँन सकिन्छ र ?

कतिलाई लाग्न सक्छ श्वास लिनु छोड्नु कसरी सोहं हुन्छ ? यो विषयको रहस्य पत्ता लगाउनको लागि एकान्त र शान्त स्थानमा रहेर श्वास लिने र छोड्ने साधनामा तल्लिन हुनु पर्दछ । जव लामो श्वास खिचिन्छ त्यसवेला “सो” ध्वनी पैदा भएको थाहा हुन्छ । त्यसैगरि जव लामो श्वास छोडिन्छ त्यसवेला “हं” ध्वनी पैदा भएको थाहा हुन्छ । यहि नै हो श्वास लिँदा “सो” र छोड्दा “हं” । श्वास लिने र छोड्ने क्रियामा पृथक रुपमा उत्पन्न हुने “सो” र “हं” लाई एकुष्ट उच्चारण गर्दा उत्पन्न हुने ध्वनी नै हो “सोहं” अजपा जप । यसलाई अजपा गायत्री पनि भनिन्छ ।

अजपा जप २ प्रकारको हुन्छ ।

• सस्वर अजपा जप ।

• मौन अजपा जप ।

सस्वर अजपा जपः

जुन समयमा डर, रिस, आवेग र तिब्रता पैदा भएको हुन्छ सो समयमा जपिने अजपा जप पहिलो स्तरको सस्वर अजपा जप हो भने जुन समयमा दौड, कसरत र योगाभ्यास जस्ता क्रियाहरु गरिन्छ सो समयमा जपीने अजपा जप दोश्रो स्तरको अजपा जप हो । यी दुवै अवस्थामा श्वास लिने र छोड्ने क्रियामा छाती, घाँटि हुँदै नाक र मुखवाट स्वाँ स्वा गर्ने आवाज आउछ । यहि स्वाँ स्वाँ गरेर श्वास लिने छोड्ने क्रियालाई सस्वर अजपा भनिएको हो । सस्वर अजपा जप जपिने पहिलो अवस्थाले नकारात्मकता पैदा गर्दै प्रतिशोध र वदलाको भाव समेत ल्याउछ । यस अवस्थामा जपिएको जपको परिणाम सधैं हानीकारक हुन्छ । तसर्थ यस प्रकारका परिस्थिति सँग सदैव सजग रही यस्ता परिस्थिति सृजना गर्ने वाटाहरु आउन नदिनु नै हाम्रो लागि सर्वाधिक हितकर हुन्छ ।

दौड, कसरत र योगाभ्यास जस्ता क्रियाहरुमा जपिने अजपा जप दोश्रो स्तरको सस्वर अजपा जप हो । यस अवस्थामा जपिएको जपको परिणाम भने सकारात्मक र हाम्रो लागि आवश्यक हुन्छ । हामीलाई आवश्यक उर्जा वा शक्ति कम समयमा नै पर्याप्त मात्रामा प्राप्त हुन सक्दछ । तर कम समयमा आवश्यक उर्जा प्राप्त भयो भन्दैमा यि क्रियाहरु वढि भने गर्नु हुँदैन । अति भएपछि खतिको सामना गर्नु पर्ने हुन्छ । धेरै खाएमा गुण पनि तितो हुन्छ । पहिले देखिनै चलि आएको उखान छ “अति सर्वत्र वर्जयेत” । यसर्थ आफ्नो उपलब्धी प्राप्त भएपछि यि क्रियाहरुलाई आवश्यक सीमाभित्र समेटी नियमित साधना गर्न सक्नु नै बुद्धिमानी हो ।

मौन अजपा जप

जुन समयमा वढिमात्रामा एकाग्रता हुन्छ, जुन समयमा ध्यान साधनामा डुब्दै जाग्रत अवस्थामा नै सुसुप्ती हुँदै समाधि र तुरीय अवस्थामा पुगिएको हुन्छ यस समयमा जपिने अजपा जपमा कुनै ध्वनी नहुने भएकोले यसलाई मौन अजपा जप भनिएको हो । यहि मौन अजपा जपका परिस्थितिले मानवको चेतनाको भण्डारलाई पूर्णरुपमा खोलि सवैखाले सकारात्मक उपलव्धीहरु प्राप्त हुने अवशरको श्रृजना गर्दछ । मौन अजपा जपका परिस्थितिहरुले ब्रम्ह के हो त्यसलाई चिनाउँदै परमात्मामा समेत साक्षातकार गराउने हैसियत राख्दछ । तसर्थ हामीले सदैव मौन अजपा जप प्रति साधनारत रहन प्रयत्न गर्नु पर्दछ ।

अजपा जप (अजपा गायत्री) जप्ने विधानका सम्वन्धमा विभिन्न पुस्तक तथा ग्रन्थहरुमा उल्लेख भएको पाँईन्छ । विधि विधानको पालना गर्नु सर्व स्वीकार्य विषय हो । तर विधि विधान पालनाको नाममा त्यसलाई औपचारिकतामा सिमीत भने राख्नु हुँदैन । विधि विधानहरुलाई औपचारिकतामा मात्र सिमीत गर्ने हो भने वेद, उपनिषद जस्ता श्रुतिग्रन्थहरु, पुराण जस्ता स्मृतिग्रन्थहरु र महाभारत र रामायण जस्ता ऐतिहाँसिक ग्रन्थहरुको पनि कुनै अर्थ, महत्व र तात्पर्य रहँदैन । यस्ता ग्रन्थहरुको अध्ययन गरि यिनिहरुमा उल्लेखित विषयहरुलाई आफ्नो जीवनमा लागु गर्नु पर्दछ । यो नै सर्वाधिक महत्वपूर्ण र मानवीय आवश्यकताको विषय हो ।

समग्रमा भन्नु पर्दा अजपा जप भनेको हामीले लिने र छोड्ने श्वास हो । यसले हाम्रो प्राणलाई जीवित राखेको हुन्छ । जव हामी श्वास लिन नसक्ने अवस्थामा हुन्छौ त्यहि समयमा हाम्रो प्राणपखेरु उडेर जान्छ । तसर्थ हामीले सदासर्वदा हाम्रो श्वास प्रति सजगता अपनाउन सक्नु पर्दछ । यहि सजगताले मानव भएर जन्मनुको सार्थकता सिद्ध गर्दै परमात्मामा समेत साक्षातकार गराउँछ । यहि कारण हो सहज र स्वतः रुपमा जानेको यो जप प्रति वेपर्वाह हुनु हुँदैन भनिएको ।

।।। हरि ॐ ।।।