जनजाति हुनलाई आफ्नो उत्पत्ति सम्बन्धि पृथक जनविश्वास चाहिन्छ । कुलुङ भाषामा ‘कुलुङ्’ शब्दको अर्थ पानी जमेको ढुङ्गा अर्थात ढुङ्गामा जमेको पानी हुन्छ। कुलुङ जातिको उत्पत्ति ढुङ्गा र पानीसँग जोडिएको छ भन्ने अनुमान त यसै शब्दार्थबाट पनि गर्न सकिन्छ।

कुलुङ् पुर्खाहरुको थुतुरी बेद (मिथक) अनुसार, कुलुङ्हरुको फोप्पा (हजुरबा)ले माछा मार्न खोलामा जाल हान्दा एउटा ढुङ्गो जालभित्र आयो । धेरै पल्ट धेरै दिनसम्म एउटै ढुङ्गो बारम्बार आएपछि फोप्पा आश्चर्यमा परेछन् । एक दिन त्याे ढुङ्गालाई फाल्न छाडेर ओल्टाईपल्टाई हेरेछन् । निकै चिल्लो गोलो, सुन्दर ढुङ्गा देखेर मोहित भएछन । अब घरमा लगेर सिलौटोमा खोर्सानी पिस्ने लोहोरो बनाउँछु भनेर घरमा ल्याएछन् र भारमा झुण्डाएकाे पेरुङ्गोमा (छेस्कु) राखेछन् । सधै खानपान गरेर फोप्पा खोला वा जङ्गलतिर निस्कने गर्थे रे।

अचम्म त के भएछ भने जब फोप्पा बाहिर निस्कन्थे तब पेरुङ्गोबाट ढुङ्गा मझेरीमा झर्थ्यो रे । एउटी उत्पात राम्री युवती बनेर जुठोभाँडो,राखनधरन गर्थी रे । सधै सधै यसप्रकारले धन्दा गरेर फोप्पा आउनुपूर्व पेरुङ्गोमै बस्ने गर्थिन् रे । त्यो पत्थर घरमा ल्याएदेखि घर नै उज्यालो र परिपुर्ण हुन थालेछ रे । यसबाट अचम्मित बनेका फोप्पाले एकदिन घरबाट निस्केर कतै नगइकन बाहिरबाट चियाएर हेर्दा ढुङ्गो परीजस्तै युवती बनेर गरेको जम्मै गतिबिधि देखेछन् । ढोका खोलेछन् । युवती पत्थर बनेर पेरुङ्गामा जान खोजिन तर फोप्पाले देखेकोले त्यो संभव भएन छ । युवती मुस्कुराइन् । फोप्पाले सोधखोज गरे । अन्तिममा बिहेको प्रस्ताव गरे । बिहे भयो । उक्त फाेप्पा खाेक्चिलिप् थिए भने ढुङ्गाकाे रुप धारण गरेर घर भित्रिएकी महिला वेईलिम थिईन् । उनै खाेक्चिलिप र वेईलिमबाट जन्मेका सन्तान कुलुङ कहलिए । यसरी उत्पत्तिको कथा प्राकृतिक र मौलिक भएको कारण कुलुङ जनजाति हुन् ।

बसोबास गरेको भूगोल पनि चाहिन्छ भनिन्छ । सोलुखुम्बुमा उभिएको चोलोलुङ्मा (सगरमाथा) देखि महाकुलुङ क्षेत्र शुरु भएर भोजपुरको शाल्पा सिलिछो,सङ्खुवासभाको सिलिचोङ (खिमपालुङ्) अनि माक्स्पालुङ (मकालु) सम्म फैलिएको मानिन्छ।

कुलुङको भाषामा नै यहाँका खोलाको पछाडि जोडिएका छन् । ईप्सुवा, आप्सुवा, सिसुवा, सङ्खुवा आदि । कुलुङ्, वालुङ्, चोमोलुङ्, हेलुङ्, खिम्पालुङ्, माक्पालुङ्, सिलिचुङ जस्ता चुचुरा र पत्थरहरको नाम कुलुङ भाषामै राखिएको छ। यहाँका तालहरुमध्ये साल्पापोखरीमा पनि कुलुङहरुकै पुर्खा साल्पा राजा र साल्पा रानीको बास छ भन्ने मान्यता छ । सोइ ढोले सोइ भन्दै ढोल बाजाएर कुलुङ किराँतकै सिल नाच्ने पोखरी यो हुनुले कुलुङ जातिको आफ्नो सभ्यता भएको भुमि पनि छ । भन्न सकिन्छ।

आदिबासी जनजाति हुनलाई मौलिक संस्कृति हुनुपर्छ भनिन्छ । ‘आए फोप्प पारुहाङ मोम्म सुम्निमा’, ‘धिरित्ती नागी माथक’ भन्दै चारसिल नाच्ने जाति कुलुङ मात्र हो । यी शब्दहरु मौलिक छन् । नाच त झन् बिल्कुल नै मौलिक छ । अरु किराँतहरु घैया खेती, पाङ्दुर खेतीको शुरुमा खोरिया फाँडेदेखि बाली भित्र्याए सम्मको अभिनय नाच नाच्छन् । कुलुङहरु अल्लो अर्थात् भाङ्रे सिस्नु खेती गरेको, काटेको, सुकाएको, भिजाएको, धागो बनाएको, तान लगाएको, कपडा बुनेको कुरालाई अभिनय गरेर नाच्छन् । अल्लो कुलुङहरुको संस्कृति सँग जोडिएको उत्पादन हो । उत्पादन मात्र होइन ‘उत्पादन संस्कृति’ हो।

अल्लोबाट नारीहरुले लगाउने सल, चोली, सारी, मजेत्रो, पटुकी, चप्पल, झोला बनाएर लगाउँछन् । पुरुषहरुले लगाउने टोपी, दौरा, सुरुवाल, इष्टकोट, कोट, टोपी र जुत्ता बनाएर लगाउँछन् । आज अल्लोको कोट देश बिदेशमा राम्रो बिक्री हुने सामान बनेको छ । सुप्तुलुङ पुज्दा अल्लो (सिस्नो)का कलिला मुना र फूलको तिहुन बनाइदो रहेछ । अल्लो अन्यत्र अरु जातिले पनि बुन्लान् तर जीवन्त संस्कृतिमै जोड्ने जनजाति अर्को छैन । यसरी उत्पादन र रोजगारीसँग जोडिएको गित र नाच नै प्रमुख सांस्कृतिक नृत्य भएको जाति जनजातिमा सूचिकृत नभएर अरु हुने त कुरै आएन ।

मिनारी दाक्चाम चक्चाकुर अर्को मौलिक पर्व हो । पौष १५ मा गुरुङ जातिले तमु लोसार मानेकै दिन आफ्नो नयाँ बर्ष मनाउने जाति किराँतहरुमा शायद कुलुङ नै हुन् । तीन ढुङ्गाको चुलो पुज्ने बाँसका आँख्ला खिपेर बनाइएका बटुका (खोङ्), थाल, डाडू (लाेबेई), एकापट्टिको आख्ला फालेर भात र ढिँढो (यु:वा), हरियो पातको दुना (सिबाे खाेङ), भालुबाँसको दुई आख्लामा डुँड पारेर भात तिहुन राख्ने र खाने दुई छुट्टा छुट्टै बाँसका डाँडु, ढिँडो खाने चोयाले बुनेका डाला सबै कुलुङका प्राकृतिक छन् ।

चुलोको ठीक माथि राप र धुवाले भेट्ने ठाउँमा केही काठ तेर्स्याएको एउटा भार, भारमाथि चोयाले बुनेको अर्काे भार, भारमा तिन सुरमा तीनओटा पेरुङ्गो (छेस्कु), उत्तर तिरको चुलो ढुङ्गाको सिधा माथि भारमा पितृ बोलाएर राख्ने खापा (दाम्फे), भारमुनि राजा अन्न मकैको झुत्ता, पुजाको लागि पात्लेको स्याउला नै प्रयोग गर्नु पनि मौलिक एवम् प्राकृतिक संस्कृति नै हो । कुलङ किराँतले सुप्तुलुङ्मलाई पाखालुङ्, माखालुङ्, र साम्बेलुङ् भनेर नामाकरण गरेका छन् । यी जम्मै आधारमा धार्मिक सांसृतिक परम्परा पनि पृथक छ, मौलिक छ ।

आदिबासी जनजातिमा कुलुङलाई सुचीकरण गर्नु नेपालको राष्ट्रिय संस्कृतिको जगेर्ना गर्ने राज्यको दायित्व अन्तर्गत पर्छ । संविधान र प्रचलित कानून अनुसार समाबेशी हक प्रदान गर्ने राज्यको जिम्मेवारी अन्तर्गत पर्छ।सामाजिक न्याय र समता मूलक समाज स्थापना गर्ने सिद्धान्तको अनुकुल ठहर्छ । भूमि, संस्कृति, भाषा, भेषभूषा, जीवन दर्शन र उत्पादनसम्ममा मौलिक पहिचान भएको जातिलाई आदिवासीमा सूचीकरण गर्दा आइएलओ महासन्धिको धारा १६९ को सम्मान हुन जान्छ । किराँत राई यायोख्खा या यस्तै कुनै जनजातिको बास्केटमा कुलुङ जनजातिलाई राखिँदा कुलुङ जातिले राष्ट्रको सांस्कृतिक विविधता जगेर्ना गर्न, भाषिक बहुलता कायम गर्न र उत्पादन तथा वितरणबाट राष्ट्रिय अर्थतन्त्रलाई टेवा पुर्याउन इतिहासदेखि दिएको योगदानको अवमूल्यन हुन्छ । उनीहरुले जोगाइराखेको पहिचानमथि विभेद हुन्छ र अन्य सूचीकृतहरुले पाए झै सजिलै राज्यबाट पाउने सुविधा पाउन कठिन हुन्छ।

यसर्थ अब संघ र प्रदेशले सूचीकृत गर्न ढिलाई गरे पनि स्थानीय सरकारले आफ्नो अधिकारको उपयोग गरी सूचीकृत गर्दै जानु पर्ने छ । सिलिचोङ गाउँ पालिकाले सुचीकृत गरिसकेको छ । साल्पा सिलिछो गाउँपालिका प्रमुख दौलत कुलुङले र खाँदबारी नगरपालिका का मेयर महेश थपलियाले पनि सूचीकृत गर्ने घोषणा त गरेका छन् । ब्यबाहारमा पनि पौष अन्तिम साताबाट हुने हिउँदे अधिवेसनबाट पास गरेर राजपत्रमा प्रकाशित गरेर सूचित गरिनुपर्छ । सबै पालिकाहरु, प्रदेश सरकारहरुले यसप्रकारको काम गरे संघीय सरकारलाई पनि दवाव सिर्जना हुने निश्चित छ।

लेखक बुढाथाेकी बरुण बहुमुखी क्याम्पसका उपप्राध्यापक हुनुहुन्छ ।