इलाम । केही वर्षअघिसम्म मुख्य आम्दानीको स्रोत बन्न थालेको चिराइतोको उत्पादन नहुँदा मूल्य भने बढ्न थालेको छ। इलामको लेकाली उत्तरी क्षेत्रका किसानले खेती गर्दै आएको चिराइतोको मूल्यमा गिरावट आउँदा किसानले खेती नै गर्न छाडेका थिए तर यो वर्ष चिराइतोको मूल्य वृद्धि भएपछि किसानलाई पछुतोजस्तै भएको छ। अहिले इलाममा चिराइतो प्रतिमन ३० हजारदेखि ३२ हजार रुपैयाँमा कारोबार भइरहेको छ।

औषधि बनाउने कच्चा पदार्थका रूपमा प्रयोग हुने चिराइतोको बर्सेनि मूल्य घट्दै गएपछि लेकाली क्षेत्रका किसानले चिराइतो खेती नै मासेका थिए। सयौँ रोपनी जमिनमा चिराइतो खेती गरेका किसानले प्रतिमन छ हजार रुपियाँमा कारोबार हुन थालेपछि चिराइतोको खेती घटाएका थिए। बर्सेनि ३० मनसम्म चिराइतो उत्पादन गर्ने माईमझुवाका पासाङ दोर्जे शेर्पाले यो वर्ष जङ्गलमा आफैँ उम्रिएको चिराइतो सङ्कलन गरेको बताउनुभयो।

“यो क्षेत्रमा सबैभन्दा बढी चिराइतो खेती गर्ने माबुका प्रेमग्याल्जे शेर्पा, प्रेमछेतर शेर्पाले वार्षिक १८ लाख रुपियाँ आम्दानी गर्थे, अहिले उनीहरूले खेती नै गर्न छोडे,” चिराइतोको खेती र व्यापारसमेत गर्ने देउरालीका किसान युवराज पौड्यालले भन्नुभयो, “पहिला इलाममा करिब २५ सय मन चिराइतो हुन्थ्यो। यो साल त करिब दुई सय मन मात्र उत्पादन भयो होला।”

आलु, मकै, गहुँ जस्ता खाद्यान्न बाली मासेर चिराइतो रोपेका किसानले पुनः पुरानै खेती लगाउन थालेको पौड्याल बताउनुहुन्छ। चिराइतो मात्र होइन चिराइतो, लौठसल्ला, ओखेआलु, अर्गेली, बिखमा, पाखनवेद, बूढीओखती, पाँचऔँले, सतुवा जस्ता जडीबुटीको खेती गरेर राम्रो आम्दानी लिने गरेका किसानले पछिल्लो समय मूल्य कम हुन थालेपछि जडीबुटीको खेती घटाएको पौड्यालले बताउनुभयो।

माबुका अर्का किसान फूर्वा ग्याल्बु शेर्पाले पनि विगतमा ९३ रोपनी जमिनमा चिराइतो लगाउनुभएको थियो। “पहिला आलु, मकै, जौ हुन्थ्यो, गाईबस्तु पालिन्थ्यो, घिउ, छुर्पी हुन्थ्यो,” शेर्पाले भन्नुभयो, “अहिले ती सबै मासेर चिराइतो रोपे पनि लगानी नै नउठ्ने भएपछि चिराइतो रोप्नै छोडियो।” विगत वर्षमा चिराइतोमा भएको मिसावट र अन्तर्राष्ट्रिय बजार अभावका कारण चिराइतोको मूल्य कम भएको किसान र व्यापारीको भनाइ छ।

किसानले उत्पादन राम्रो गरे पनि चिराइतोसँग मिल्ने अर्को जातको वनस्पति मिसावट गरेर व्यापारीले पनि छल गर्दा बिक्रीमा समस्या आएको जानकारहरू बताउँछन्। यो वर्ष भने औषधिका लागि वीरगन्ज र भारत पनि निकासी हुन थालेको पौड्यालले बताउनुभयो। उच्च रक्तचाप हुँदा, ज्वरो आउँदा घरेलु औषधिका रूपमा गाउँमा प्रयोग हुने चिराइतो सुलुबुङ, माईपोखरी, माईमझुवा, माबु, जमुना, प्याङ, नयाँबजारलगायतका क्षेत्रमा चार हजारभन्दा बढीलेचिराइतो खेती गर्ने गरेका थिए।

विगतमा मूल्य नभएपछि अन्य खेतीजस्तो वैकल्पिक रूपमा प्रयोग गर्न नसकिने चिराइतो खेती घटाउनै बाध्य भएको किसानको भनाइ छ। किसानले आर्थिक वर्ष २०७२र७३ मा उत्पादन गरेको ४२ हजार ८९५ किलो चिराइतो निकासी भएको वन कार्यालयको तथ्याङ्क छ तर त्यसपछिका आर्थिक वर्षमा भने तथ्याङ्कगत रूपमा चिराइतो नभएको पाइएको छ।