हाइड्रोपावर कम्पनीहरुले आयोजना निर्माण गर्ने क्रममा स्थानीयलाई पनि संस्थापक शेयर दिने चलन छ तर दिनै पर्ने बाध्यता छैन । संस्थापक शेयरलाई अंग्रेजीमा प्रोमोटर शेयर भनिन्छ । त्यस्ता आयोजनाले साधारण शेयरको केही अंश भने स्थानीयलाई अनिवार्य रुपमा दिनैपर्ने कानुनी प्रावधान छ । यस्तो अवस्थामा कुनै पनि एउटै ब्यक्तीले दुवै शेयर किन्न पाउदैन । अथवा जसले संस्थापकको शेयर पहिले नै किनेको हुन्छ, उसले पछि स्थानीय वा पब्लिकको नाममा आएको साधारण शेयर अथवा आईपिओमा आवेदन दिन पाउदैन । यस्तो बेला धेरैले सोधिरहेको हुन्छ कि आखिर किन्नुपर्ने शेयर संस्थापक हो कि साधारण शेयर हो ?
जब आयोजनाको अवधारणाको विकास हुन्छ तब खर्च पनि हुन थाल्छ । कम्पनी दर्ता गर्ने, आयोजनाको सर्भे गरेर प्रतिवेदन बनाउने, अनुमती लिने आदि काममा खर्च हुन्छ । त्यसैले कम्पनी स्थापना नगर्दै वा गरेर तत्काल जसले पैसा लगानी गर्छ तिनीहरुको शेयर संस्थापक शेयरमा गणना गरिन्छ । स्वभाविक रुपमा यसरी संस्थापक शेयर उठाउनेहरुको निर्णयले संचालक समिति गठन हुन्छ र त्यसले आयोजना अगाडी बढाउछ । आयोजना अगाडी बढाउदा उसले कर्मचारी नियुक्ती गर्छ, बैंक ऋण जुटाउछ, ठेकेदार चयन गर्छ आदि । त्यसपछि ति संस्थापक शेयरहोल्डरहरुको लगानीबाट उठेको पैसा र बैंकले दिएको ऋण लगानी भएर आयोजना अगाडी बढ्छ । जब आयोजना कम्तिमा ५० प्रतिशत सम्पन्न भई उत्पादित बिद्युत बिक्रीको लागी प्रशारण लाईन निर्माण हुन्छ भन्ने कुराको प्रत्याभुति हुन्छ त्यसपछि बल्ल साधारण शेयर निश्कासनको अनुमति धितोपत्र बोर्डले दिन्छ । यसरी धितोपत्र बोर्डको अनुमति पाएपछि मात्र आयोजना प्रभावित स्थानीय र आम जनताको लागी आईपिओ खुल्छ ।
आयोजना निर्माण गर्छु भन्दै सर्बसाधारणबाट पैसा उठाएर कम्पनी अलपत्र नहोस् भनेर सबैभन्दा पहिला ति आईपिओ उठाउनेहरुले आफुले लगानी गरेर देखाउनुपर्ने कानुनी प्रावधान राखिएको हो । त्यसबाहेक ५० प्रतिशत आयोजना सम्पन्न गर्दा आयोजना कति सस्तो वा महंगोमा बन्दै छ ? उक्त ५० प्रतिशत आयोजना बन्न संस्थापकलाई कति समय लाग्यौ र अब कति लगाउछ होला ? यी सबै कुराहरु प्रष्ट देख्न पाएपछि बल्ल आईपिओमा लगानी गर्ने निर्णय गर्न सजिलो होस् भनेर सर्बसाधारणको लगानी सुरक्षाको लागी पनि आईपिओ जारी गर्न ढिलो अनुमति दिईन्छ । त्यसैले संस्थापकले लगानी गरेपछि कम्तिमा दुई तीन वर्षपछि मात्र आईपिओ खुल्छ । आईपिओ खुल्नुभन्दा अगाडी कम्पनीले आम्दानी गरेको खण्डमा ति संस्थापक लगानीकर्ताहरुले मात्र पाउने गरी लाभांस बितरण गर्न नपाउने त होइन तर हाइड्रोपावरको केशमा खासै आम्दानी नै हुदैन किनकी आयोजना बनेपछि बिजुली बेचेर मात्र बल्ल आम्दानी हुने हो । त्यसकारणले मुलतः हाइड्रोपावरको केशमा बिजुली बलेपछि मात्र लाभांस बाँडफाँड हुने हुँदा संस्थापक शेयर र आईपिओमार्फत प्राप्त साधारण शेयरले एकैदिन एकै दरमा लाभांस प्राप्त गर्छन् ।
यस्तो अवस्थामा आईपिओ मार्फत प्राप्त शेयरहोल्डरलाई संस्थापकलाई भन्दा कम्तिमा दुई तीन वर्षको ब्याज रकम नाफा हुन्छ । अर्को कुरा बन्दै गरेको आयोजना मुल्यांकन गरेर लगानी गर्ने वा नगर्ने निर्णय गर्न अवसर मिल्छ । आईपिओ मार्फत प्राप्त साधारण शेयर तत्काल नेप्सेमा सुचिकरण भएर किनबेच हुन्छ । त्यसैले तपाईले चाहेको बेला जहिल्यै पनि बेच्न पाउनुहुन्छ । सुचिकरण भएर दैनिक कारोबार भईरहने हुँदा मुल्य पनि संस्थापकभन्दा बढी हुने सम्भावना हुन्छ । प्राय संस्थापक शेयर नेप्सेमा सुचिकरण भएर दैनिक कारोबार हुदैन । कतिपय कम्पनीले यस्तो शेयर बेच्दा अर्को संस्थापकलाई मात्र बिक्री गर्न पाउने नियम राखेको हुन्छ भने संचालक समितिको अनुमतिले मात्र बेच्न पाउने पनि हुन सक्छ । कतिपय कम्पनीले भने जम्मा संस्थापक शेयरमध्ये केही थोरै शेयर नेप्सेमा सुचिकरण गरेर दैनिक कारोबार पनि गरेका छन् । जे होस संस्थापक शेयर साधारण शेयरभन्दा किनबेच गर्न झनझटिलो हुन सक्छ ।
त्यसो भए संस्थापक शेयर चाही कस्तोले किन किन्छन् ? जसले धेरै ठुलो लगानी गर्न चाहन्छ, त्यस्तो लगानीकर्तालाई आईपिओ मार्फत स्थानीयलाई दिइएको शेयरमा पाएको थोरै अंशले पुग्दैन । त्यस्ता मान्छेले ठुलो लगानी गर्न संस्थापक शेयर रोज्नै पर्ने हुन सक्छ । जसले ठुलो लगानी गरेर आफुले चाहेको जसरी कम्पनी चलाउन चाहन्छ वा उसले भनेको जस्तो कर्मचारी राख्न चाहन्छ वा उसले भनेको जसरी आयोजना अगाडी बढाउन चाहन्छ । त्यस्ता मान्छेहरु संचालक समितिको नेतृत्वमा बस्नुपर्ने हुन्छ । त्यो सुविधा संस्थापक शेयरले मात्र दिन्छ । आईपिओ भरेर पुग्ने भनेको धेरै भए संचालक समितिको सदस्य पदमा हो । संचालक समितिमा जहिल्यै पनि संस्थापक शेयरहोल्डरहरुको बहुमत रहने गरी प्रबन्धपत्र बनाईएको हुन्छ । त्यसैले आईपिओवाला संचालक समितिको प्रस्ताव पारित हुने सम्भावना पनि निकै कम्ती हुन्छ ।
त्यसो भए संस्थापक शेयर किन्नु राम्रो कि साधारण शेयर ? तपाईको जिल्लामा कतिवटा हाइड्रोपावर आयोजना बन्दैछन् ? ति सबैले तपाई स्थानीयलाई ३० प्रतिशत शेयर दिने हो । यदी तपाईकै वडामा आयोजना बन्दै छन् भने प्रभावित वा अतिप्रभावित भनेर तपाईलाई अझ बढी शेयर दिन्छ । ति सबै आयोजनाहरुले स्थानीयलाई दिईने शेयरमा तपाईले तपाईको सबै परिवारको नाममा आवेदन दिँदा यदी तपाईले चाहेको जती शेयर पाउने सम्भावना छ भने तपाईले संस्थापक शेयर किन्न जरुरी छैन । त्यसले तपाईको लगानीमा जोखिमको विभाजन पनि गर्छ । त्यो भनेको मानौं एउटा ठाँउको आयोजनालाई पहिरोले लग्यौ भने अर्को ठाँउकोले बचाउछ । अर्को महत्वपुर्ण कुरा चाही कहिलेकाही आईपिओभन्दा कम्ती मुल्यमा हाइड्रोपावरको शेयर दोस्रो बजारमा पनि पाउन सकिन्छ । जस्तो कि आजभन्दा एक डेढ वर्ष पहिला नेप्सेमा सुचिकृत ३३ वटा हाइड्रोपावर कम्पनीहरुमध्ये १९ वटाको मुल्य १०० रुपैयाभन्दा कम्ति थियो । त्यस्तो बेला तपाईले दोस्रो बजारबाट पनि शेयर किन्न सक्नुहुन्छ । त्यसैले तपाईको एउटा आँखाले गाँउमा हाइड्रो पावरको आईपिओ हेर्दै गर्दा अर्को आँखाले दोस्रो बजारको मुल्य र शेयरबजारको चक्र पनि हेरिरहेको हुनुपर्दछ ।
प्रतिक्रिया