छिमेकी मुलुक चीनले नेपाल प्रतिको व्यापारिक लक्ष्य पूरा गर्ने नीति भिजिवल बनाउनु र भारतको दक्षिण एसियाली क्षेत्रीय विकास नीतिलाई प्राथमिकतामा राख्नु नेपालको विकास कुटनीतिकका निम्ति अवसर मान्न सकिन्छ। पोष्ट मोर्डनिज्मका विद्धान् अर्नोल्डले कुनै एक युनिभर्सल सत्यलाई इन्कार गरेजस्तै विश्वको आर्थिक राजनीतिक ध्रुवीकरण बदलिएको अवश्य हो। ‘वायोपोलार’ विश्वबाट युनिपोलार विश्वमा ध्रुवीकरण भएपश्चात विश्व कुटनीतिमा परिवर्तन आयो। १९९० को दशकपछि विश्वमा आएको परिवर्तनले आर्थिक, राजनीतिक र वैचारिक स्तरमा नेपाल जस्ता विकासन्मुख राष्ट्र र यसको कुटनीतिक सम्बन्ध र विकासलाई भिन्न ढंगले असर गर्यो।
नेपालको कुटनीतिक सम्बन्धलाई विकास र सम्वृद्धशाली बनाउन भूराजनीतिक अवस्था ट्रान्जिट इकोनमी, चाइनीज पर्यटक, डायस्पोरिक क्षेत्रको ज्ञान, विज्ञान, प्रविधि, सीप, पँुजी, लगानी, व्यापारको साझेदार नीति राष्ट्रिय हितको पक्षमा पुनव्र्याख्या र समयअनुकूल बनाउन सक्नु नै आजको आवश्यकता हो। आधुनिक कुटनीतिले नयाँ विश्व परिवेशमा उत्पन्न नयाँ प्रश्नहरूको जवाफ अझ उन्नत र वैज्ञानिक रूपले खोज्छ। नयाँ प्रश्नको पुरानो जवाफले हाम्रा कुटनीतिक सम्बन्धहरू विकासको आधारमा स्थापित हुन सक्दैन।
आधुनिक कुटनीतिले नयाँ विश्व परिवेशमा उत्पन्न नयाँ प्रश्नहरूको जवाफ अझ उन्नत र वैज्ञानिक रूपले खोज्छ। नयाँ प्रश्नको पुरानो जवाफले हाम्रा कुटनीतिक सम्बन्धहरू विकासको आधारमा स्थापित हुन सक्दैन।
घरेलु राजनीति र कुटनीतिमा यसको प्रभाव
कुटनीतिक क्षेत्रलाई अति धेरै महत्व राख्ने गरी नेपालको संसदीय इतिहासमा २०७७ जेष्ठ ३१ गते लिपुलेक, लिम्पियाधुरा र कालापानी भू–भागलाई नेपालको नक्सामा अंकित गर्नका लागि संविधान संशोधन गर्न सबै राजनीतिक दलहरूको राष्ट्रिय सहमतीसहितको एकताले ल्याएको तरंग उत्साह र उमंग अहिले पनि सम्झन योग्य छ। हरेक नेपाली नागरिकले आफ्नो राष्ट्रको पक्षमा देखाएको ऐक्यवद्धता राष्ट्रिय चरित्र निर्माण गर्ने दिशातर्फ उन्मुख थियो। नेपालको राष्ट्रियताको पक्षमा प्रस्तुत भएको यो भावनालाई संस्थागत र स्थापित गर्न सकेको भए राष्ट्रिय चरित्र निर्माणमा कोशेढुंगा सावित हुन सक्थ्यो। विडम्वना मुलुकको राजनीतिक कोर्षले फरक मोड लिन पुग्यो आज राजनीतिक दल भित्रको बेमेल र पार्टीहरूको कमजोर उपस्थितिले बैदेशिक कुटनीति कमजोर भएको अनुभूति भएको छ।
फलस्वरूप आज कोभिड १९ को दोस्रो लहरबाट मुलुक आक्रान्त भइरहेको बेलामा नागरिकहरूले खोप लगाउन पाउने सुविधा घरेलु अस्थिर राजनीतिक परिदृश्य जिम्मेवार बनेको छ। हाम्रो कुटनीतिक मर्यादा सदावहार आवश्यक हुन्छ भन्ने आज बिर्सन्छौं र भोलि आशा गर्छौं। विगतमा अरूप्रति गरेको व्यवहार र अभिव्यक्ति बिर्सन्छौं। कुटनीतिक मर्यादाका लागि औपचारिक/अनौपचारिक रूपमा सरकार पक्ष जिम्मेवार हुनैपर्छ, साथै कुटनीतिमा सफ्ट पावर र हार्ड पावर
दुवै शक्तिशाली हुन्छ भन्ने विश्व कुटनीतिले प्रदर्शन गरेकै छ। राज्यका अन्य पक्षजस्तै गैरसरकारी क्षेत्र पनि कुटनीतिका निम्ति उत्तिकै जिम्मेवार हुन्छ। पछिल्लो समयमा खोप कुटनीति हाम्रो उग्रवादी चरित्र कमजोर कुटनीतिक सम्बन्धले समयमा सफल हुन सकेन जुन तपाई हाम्रो सामु जगजाहेर छ। यद्यपि पछिल्लो समयमा खोप कुटनीतिक असफल हँुदै आएको खबरले सकारात्मक संदेश दिएको छ।
परम्परागत भर्सेज आधुनिक कुटनीति
दोस्रो विश्वयुद्धपश्चात परम्परागत कुटनीतिले शान्तिलाई स्थापित गर्न खोजेको थियो। किनभने तत्कालीन समय युद्धलाई शान्तिमा रूपान्तरण गर्नु नै प्राथमिकतामा थियो। विगतका कुटनीति ‘साझेदारी’ भन्दा अनुग्रहमा आधारित थियो। आधुनिक कुटनीतिले ठूला राष्ट्र र साना राष्ट्रबीचको दुरी र असमान चाल–चलन, व्यवहार सन्धि–सम्झौता, अनुदान, सहयोगलाई समानताको आधारमा व्याख्या गर्यो। यसमा वहुविषय, बहुतह, बहुसंरचनामा कुटनीति प्रभावको स्पष्टता खोज्न सुरु गर्यो। परम्परागत कुटनीति एक पार्टी एक संस्था, एक व्यक्ति, केन्द्रित कुटनीतिक सम्बन्ध थियो भने आधुनिक कुटनीतिले हरेक संम्भावना र राज्यका हरेक संस्थासँग अन्तरक्रियात्मक सम्बन्धको माग गर्दछ।
आर्थिक कुटनीति
नेपालमा हुने उत्पादनलाई बजारको अभाव रही उत्पादनमा लगानी गर्न रुची नराख्ने र उत्पादन भएका वस्तुलाई पनि बजारीकरण गर्न नसकेको सुनिँदै आएको छ। अन्तर्राष्ट्रिय बजारीकरणका लागि आर्थिक कुटनीतिलाई रणनीतिक औजार बनाएर उत्पादन गर्न सक्यो भने यसले नाफा दिन सक्छ। अन्तर्राष्ट्रिय स्तरका लगानीसँगको सहकार्यमा स्थानीयस्तरसँगको समन्वयमा मुलुकलाई औद्योगीकरणतर्फ उन्मुख नीतिलाई आर्थिक कुटनीति सफल औजार बन्न सक्दछ। वर्तमान समयमा हरेक मुलुकको साझेदारी व्यापार प्रर्वद्धनबाट मात्र समुन्नत राष्ट्र बनेका धेरै उदाहरण छन्।
अमेरिका र चीनको राजनीतिक र आर्थिक व्यापार सबै विषयमा प्रतिस्पर्धा र एक अर्कोको तिब्र आलोचनाका बाबजुद पनि व्यापारिक साझेदारीमा उत्तिकै लगानी, नाफा गर्दै आर्थिक कुटनीतिलाई सबल बनाए। सन् १९७८ मा देङसियाओ पिङले चीनको औद्योगिकीकरणका लागि अमेरिका र युरोपका मोडल, प्रविधि र सीपलाई चीनको आवश्यकताअनुसार प्रयोग गरेका उदाहरण प्रशस्त छन्। तत्कालीन चीनमा समेत आर्थिक कुटनीतिको प्रशस्त प्रयोग भएको पाइन्छ। नेपाल कृषि–अर्थतन्त्रमा आधारित मुलुक भनिए पनि कृषिको औद्योगिकीकरणको स्मार्ट योजना, व्यापारिक नाफा र मानवीय आवश्यकतासहित बन्न सकेको छैन। संसारमा धेरै मुलुकमध्ये जापानको कृषिलाई खासगरी किसान केन्द्रित योजनाले नै सफल अर्थतन्त्र भएको मुलुकमा रूपान्तरण गरेको थियो। कृषि क्षेत्र यस्तो क्षेत्र हो, जुन हरपल संसारभर मानवीय आवश्यकताका लागि आवश्यक छ। यसले तत्काल उत्पादन, मूल्य, नाफा प्रदान गर्न सक्दछ तर यसको आधुनिकीकरण र बजारीकरणको आवश्यकता छ। यसका लागि आर्थिक कुटनीतिको दायरालाई फराकिलो पार्न सकियो भने उपयोगी बन्न सक्दछ।
नेपालको कुटनीतिक क्षेत्रको चुनौती
नेपालको राजनीतिक अस्थिरता कुटनीतिक क्षेत्रको एउटा महत्वपूर्ण चुनौती हो। सरकार बारम्बार परिर्वतन, लगानीका लागि विश्वसनीय र उचित वातावरण नहुनु र आर्थिक सरोकारका विषयहरूमा राजनीतिकरण हुनु थप चुनौतीको रूपमा देखिएको छ। सरकारले पालना गर्नु पर्ने आथिक नीति, विदेश नीति दिगो बनाउन नसक्नु पनि चुनौतीको रूपमा देखिन्छ। विदेश नीति, आर्थिक नीतिबीच सम्बन्ध र सहकार्य नहुनु र नयाँ नीति निर्माण बन्न नसक्नु पनि चुनौतीको रूपमा देखिन्छ। कुटनीति बहुआयामिक विषय र क्षेत्र समेटिएको विधा हो। कुनै अर्को देशसँग राज्यको हरक्षेत्र सम्बन्ध विस्तार गर्ने प्रक्रिया हो। विश्वको कुटनीति, आर्थिक नीति र यसका प्रभावहरूमा बढी केन्द्रित भइरहेको वर्तमान परिवेशमा नेपालले पनि नीतिगत रूपमा सु–स्पष्टता प्रदान गर्न सक्नुपर्छ। कतिपय अवस्थामा नीतिगत अवस्थालाई समय सान्दर्भिक रूपमा प्रमाणित गर्न नसक्दा पनि चुनैतीहरू देखिएका छन्।
कुटनीतिक नियोगका लागि नियुक्त गरिने राजदूतहरूको नियुक्तिका आधारहरू आर्थिक तथा कुटनीतिक क्षेत्रको ज्ञान सीप भएको व्यक्तिको छनौट नहुनु अर्को चुनौति हो। कुटनीतिक सम्बन्ध स्थापनाका लागि प्रतिनिधित्व गर्ने राजदूत नियुक्ति गर्ने विषय संवेदनशील हो। यस प्रक्रियामा व्यक्तिभन्दा राज्यको प्रतिनिधिका रूपमा उपस्थित हुनुपर्ने भएकाले सम्बन्धित ज्ञान, सीप र कला अपरिहार्य क्षमता हुनुपर्छ। स्वदेशको निजी क्षेत्र र विदेशको निजी क्षेत्रसँगको सहकार्य र नीतिगत व्यवस्था र अध्ययन तथा अनुसन्धानको कमि हुनुु चुनौतिको रूपमा देखिन्छ।
कुटनीतिक क्षेत्रका उपलब्धि
कुटनीतिक क्षेत्रको पहलका कारण नेपाल टुरिष्ट डेस्टिेनेसनको रूपमा विकसित भएको छ। विश्वभर नेपालका विशिष्टता र सुन्दरताको बारेमा प्रचार–प्रसार हुनु महत्वपूर्ण पक्ष हो। बिभिन्न संयुक्त लगानीमा वृद्धि भइरहेको परिस्थितिले भविष्य आशावादी देखिन्छ। वैदेशिक रोजगारीमा वृद्धि हँुदै नेपालको अर्थतन्त्रको खम्बाको रूपमा रेमिटेन्स भित्रनुलाई सकारात्मक मान्न सकिन्छ। यद्यपि वैदेशिक रोजगारीलाई अस्थायी रणनीतिको रूपमा लिन सकिन्छ। विदेशमा रहेका कुटनीतिक नियोगबाट नेपालीहरूको पीरमर्का र अप्ठ्यारोमा कुटनीतिक पहल र प्रयास नै प्रमुख उपलब्धि हो। त्यसैले नेपालीले नियोगबाट प्राप्त गरेको अभिभावकत्व प्रशंंसनीय छ।
वर्तमान परिस्थतिमा अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरूमा नेपालको उपस्थितिसमेत उल्लेखनीय रहँदै आएको छ। जुन नेपालीका निम्ति गर्व गर्न लायक छ। नेपालको पुनर्निर्माणको प्रक्रियामा दातृसंस्थाहरूको अर्थपूर्ण र ठूलो आर्थिक सहयोग र प्रतिवद्धता पनि कुटनीतिक क्षेत्रको सफलता मान्न सकिन्छ। यद्यपि उपलब्धिहरू प्रर्याप्त छैनन्। प्राप्त उपलब्धिलाई रक्षा गर्दै थप उपलब्धिका लागि पहल कदमी आवश्यक छ।
निष्कर्ष
मुलुक निर्माणका लागि घरेलु र बाह्य दुवै क्षेत्रको योगदान अपरिहार्य हुन्छ। कुनै पनि मुलुकको स्वतन्त्रता महत्वपूर्ण पक्ष हो। ‘मुलुकको राष्ट्रिय हित’लाई प्रमुख सिद्धान्तको रूपमा अंगीकार गर्दैं कुटनीतिक पहल र प्रयासलाई जारी गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। घरेलु सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक सांस्कृतिक पक्ष बलियो बनाउन र ‘राष्ट्रिय एकता’ कायम गर्न सकियो भने मात्र बलियो कुटनीति स्थापित गर्न सकिन्छ।
प्रतिक्रिया