१. सगरमाथा सर्किट र मुन्दुम पदमार्ग:
मुन्दुम पदमार्ग पूर्बी नेपालको उदाईरहेको एउटा पर्यटकीय पदमार्ग हो । शुरुवाती चरणमा भोजपुरको चखेवा आसपासदेखि साल्पा सिलुछो (सिलिचुंङ) क्षेत्रसम्मलाई मुन्दुम पदमार्ग भनिए पनि हाल थप चखेवा आसपासदेखि सप्तकोशीको खुवालुङसम्मलाई लोवर मुन्दुम पदमार्गको रुपमा, साल्पाक्षेत्रदेखि निर्माणको अन्तिम चरणमा रहेको सोलुखुम्बु महाकुलुङको मुद्वि–खोङमादिङ पदमार्गहुदै सगरमाथासम्मको भूभागलाई अपर मुन्दुम पदमार्गको रुपमा र समग्र खुवालुङदेखि सगरमाथासम्मलाई ग्रेटर मुन्दुम पदमार्गको रुपमा विकास गर्ने अवधारणा अगाडी सारिएको छ । प्रस्तुत लेखमा उक्त प्रस्तावित अपर मुन्दुम पदमार्गको भौगोलिक अवस्थाको बारेमा जानकारी दिन प्रयास गरिएको छ ।
सर्वप्रथम साल्पा सिलुछो (सिलिचुंङ)देखि उत्तरतर्फ सगरमाथा क्षेत्रको भूगोललाई समग्रमा तीनवटा उपत्यकामा विभाजन गरेर बुझन सकिन्छ । दुधकोशी नदीको नागवेली पहिल्याउदै लुक्लादेखि नाम्चे, टेङबोचेहुदै सगरमाथा आधारशिविरक्षेत्र जाने भूभागलाई खुम्बु उपत्यका, माप्यदुधकोशीको शिबुचेदेखि इङखु नदिको किनारै किनार कोठे, खारेहुदै मेरापिक आसपाससम्मको भूभागलाई इङखु उपत्यका र महाकुलुङ छेस्कामको मुद्विखर्कदेखि हुंङगु नदीको किनारै किनार खोङमादिङहुदै आम्फुलाप्चा भञ्ज्याङसम्मको भूभागलाई हुंङगु उपत्यका भनेर बुझन सकिन्छ ।
यी तीन वटा उपत्यकाहरुमध्ये खुम्बु र इङखु उपत्यकामा तलदेखि माथीसम्म वा माथीदेखि तलसम्म आवत जावत गर्न सकिनेगरी सबैतिर पदमार्गहरु छन् तर हुंङगु उपत्यकामा चाही आम्फुलाप्चादेखि खोङमादिङसम्म मात्र आवतजावत गर्न सकिने बाटो भएकोले हुंङगु उपत्यकाको शिरमा रहेको उक्त आम्फुलाप्चादेखि खोङमादिङ क्षेत्रमा प्रवेश गर्नको लागी कि त ५,४१५ मिटरको मेराला भञ्ज्याङ पास गरेर इङखु उपत्यकाहुदै प्रवेश गर्नुपर्ने, कि त ५,८५० मिटरको आम्फुलाप्चा पास गरेर खुम्बु उपत्यकाहुदै आउनुपर्ने वा तेस्रो विकल्प ६,१८० मिटरको शेर्पेनीकोल पास गरेर मकालु क्षेत्रको अरुण उपत्यकाहुदै आउनुपर्ने बाध्यता छ ।
यही बाध्यताको अन्त्य गर्न हुंङगा करिडोरको रुपमा मुद्विदेखि खोङमादिङसम्म नयाँ पर्यटन पदमार्ग निर्माण गरिएको छ (फोटोमा रातो रंङले देखाईएको पदमार्ग) । निर्माणको अन्तिम चरणमा रहेको यो पदमार्ग अन्र्तगत ५ वटा पक्की पूलहरु र मुद्विदेखि वेइखो, सग्गोल, मागन, लुङतुम्मा, सुक्सुला, वातेल्मा, खार्पोखाहुदै खोङमादिङसम्म करिब चार क्याम्पको बाटो निर्माण सकिएको छ भने वातेल्मा भन्ने ठाँउमा एउटा पूल निर्माणको क्रममा रहेको छ । प्राविधिक म्यापिङको काम सकिएको छ, यद्यपी म्याप छपाईको काम बाँकी रहेको छ । यो पदमार्ग बनेपछि अन्य दुई उपत्यकाहरु जस्तै यो उपत्यकामा पनि महाकुलुङदेखि हुंङगु हिमनदीको नागबेली पहिल्याउदै सरासर हुङगु उपत्यकाको शिर आम्फुलाप्चा पास गर्न सकिन्छ । अहिले नै पनि काठे पूलहरु भएर केही ट्रेकिङ चल्न थालेका छन् । हुंङगु उपत्यकाको यही नयाँ पदमार्गहुदै आम्फुलाप्चा पास गरेर खुम्बु उपत्यका प्रवेश गरी सगरमाथा आधार शिबिर जाने र त्यहाँबाट नाम्चेको बाटो भएर लुक्ला जाने सगरमाथा सर्किटको नयाँ अवधारणा प्रस्तावित अपर मुन्दुम पदमार्गको पनि अवधारणा हो ।
लोनली प्लानेटको विश्व सर्वेक्षण २०२४ ले सगरमाथा क्षेत्रलाई संसारकै नवौं उत्कृष्ट पदमार्गको रुपमा चिनाएको छ । २०१८ सम्म यो रेकर्ड विश्वको चौंथो उत्कृष्टमा थियो । सर्बोउत्कृष्ट पहिलो, दोस्रो र तेस्रोमा क्रमसः फ्रान्सको जिआर २०, पेरुको इन्का ट्रेल र तान्जानियाको कालिमन्जरो रहेका छन् । यी तीन उत्कृष्ट पदमार्गहरु सर्किटको रुपमा रहेका छन् तर सगरमाथा क्षेत्र सर्किटको रुपमा छैन । यसको अर्थ लुक्लाबाट उहि हिमाल र उही हिमश्रृखलाहरु हेर्दै सगरमाथा जानुपर्छ र फेरी उही हेरीसकेको कुरा फेरी हेर्दै लुक्ला फर्केर बहिरीनु पर्दछ । संसारको उत्कृष्ट पदमार्ग जिआर २० लाई वर्षमा २० लाखले यात्रा गर्छन् । त्यसमा २ लाख पदमार्गी र बाँकी सडक मार्गी छन् । नेपालको सगरमाथा क्षेत्रलाई ६० हजारको आसपासले मात्र भ्रमण गर्छन् । निकट भविष्यमा भौतिक पूर्बाधारको विकाससंग विश्वका यी पदमार्गहरुमा जस्तै खुम्बुमा पनि पर्यटकको चाप बढदै गएमा एउटा उपत्यकाले मात्र ठेग्न सक्दैन । त्यसकारणले सगरमाथा क्षेत्रलाई सर्किट पदमार्गको रुपमा विकास गर्दै जान जरुरी छ ।
२. मकालु सर्किट र मुन्दुम पदमार्गः
भोजपुरको साल्पाबाट दुई दिनमा महाकुलुङ छेस्कामको मुद्विखर्क पुगिन्छ । २६०० मिटरमा रहेको मुद्विदेखि ३४०० मिटरको उचाईमा रहेको वातेल्मा पुग्न अर्को २ दिन लाग्छ । मुद्विदेखि वातेल्मासम्मको भूभाग मकालु बरुण राष्ट्रिय निकुञ्जकै सबैभन्दा घना जंगल क्षेत्र हो । यो ठाँउमा रेड पाण्डा,थार, घोरल, मृग,बाघ, भालु लगायतका जंगली जनावरहरु, विभिन्न प्रजातिका चराचुरुङगीहरु र बनस्पतिहरु पाईन्छ । वातेल्मादेखि खोङमादिङ अर्को २ दिनमा पुग्न सकिन्छ । यो बीचमा लेकाली भैरुङ, दुपी र गुराँसका बुट्यानहरु पाईन्छ । यो भेगमा हिमचितुवा पनि पाउन सकिन्छ । खोङमादिङ आफैमा चारैतिर हिमालहरुले घेरिएको हिमाली उपत्यका हो । हुंङगु नदिले काँटेको क्षेत्र बाहेक बाँकी ३६० डिग्रीमा यो उपत्यकालाई हिमालहरुले घेरिएको छ ।
खोङमादिङबाट उत्तरतिर फर्केर बाँयातिर हेर्दा नजिकै ६,४७६ मिटर उचाईको मेरापिक रहेको छ । हुंङगु उपत्यका र इङखु उपत्यकाको बिचमा रहेको यो हिमाललाई सन् २०१९ को सरकारी तथ्यांङक अनुसार १७२८ जनाले चढेका थिए । यही हिमालको आधारशिविर भएर मेराला हुदै इङखु उपत्यकाबाट हुंङगु उपत्यका प्रवेश गरिन्छ । मेरा हिमालदेखि घडीको सुईको दिशामा बाँया माथितिर मिङबोला पास (५८४५मि) रहेको छ । खोङमादिङ उपत्यकाबाट खुम्बु उपत्यका निस्कन यो मार्ग पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
मिङबोला पास गर्नेहरु आमाडब्लामको आधारशिविर निस्कन्छन् तर अधिकांशले सुरक्षाको दृष्ट्रिीले मिङबोलाभन्दा आम्फुलाप्चा नै बढी प्रयोग गर्छन् । मिङबोलापछि ६७६४ मिटर उचाईको सुरापिक रहेको छ । सुरापिकपछि अर्को ६८४० मिटरको आम्फु चुली १ रहेको छ । २०१९ मा एक एक समुहले आम्फु चुली र सुरापिकमा एक्सपेडिसन चलाएका थिए । त्यसपछि आम्फुलाप्चा पास भेटिन्छ । आम्फुलाप्चापछि ७२२० मिटरको बरुञ्जे हिमाल रहेको छ । २०१९ मा ३३ जनाले बरुञ्जे एक्सपेडिसन चलाएका थिए । बरुञ्जेपछि ६८३३ मिटरको हुंङगु चुली र अन्तिममा ७३१९ मिटरको चाम्लाङ हिमाल रहेको छ । २०१९ मा १९ जनाले चाम्लाङ एक्सपेडिसन चलाएका थिए । यी सबै तथ्यांङकले लगभग वर्षमा दुई हजारको संख्यामा बिदेशी पर्वतारोहीहरु खोङमादिङ उपत्यका प्रवेश गर्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । आम्फुलाप्चा, मेराला र शेर्पेनीकोल पास गर्ने उच्च हिमाली पदयात्रीहरुको संख्या यकिन नभए पनि पर्वतारोहीको डबल मात्र अनुमान गर्दा पनि लगभग वार्षिक ६ हजार विदेशी पर्यटक खोङमादिङ उपत्यका प्रवेश गर्दछन् जुन जम्मा सगरमाथा क्षेत्र प्रवेश गर्नेको लगभग १० प्रतिशत हुन आउछ ।
खोङमादिङ उपत्यकामा अनगिन्ती तालहरु पनि रहेका छन् । यी सबै तालहरु खुवालुङहुदै बग्ने सप्तकोशीको मुहान हुन् । अधिकांश तालहरुको नाम समेत छैन । ५४१५ मिटरको उचाईमा आम्फुलाप्चा आधारशिविरमा रहेको हुङपुई ताल संसारकै सबैभन्दा बढी उचाईमा रहेको ताल हुने अनुमान गरिएको छ । यही उचाईकै आसपासमा बरुञ्जे हिमालको आधारशिविरमा समेत अर्को एउटा ताल रहेको छ । खोङमादिङमा रहेका यी प्राकृतिक तथा साँस्कृतिक सम्पदाहरुको अवलोकनपछि बरुञ्जे आधारशिविर र हुंगुचुली हिमाल बीचमा रहेको ६१८० मिटरको शेर्पेनीकोल भञ्ज्याङ पार गरियो भने मकालु आधार शिविर निस्कन सकिन्छ । मकालु आधारशिविरबाट संखुवासभाको सेदुवाहुदै टुम्लिङटारमा यात्रा अन्त गर्न सकिन्छ ।
३. महाकुलुङ सर्किट र मुन्दुम पदमार्ग:
बुङबाट छेस्काम, मुद्वि, वातेल्माहुदै खोङमादिङ पुगेपछि लगतै बाँयातिरको मेराला भञ्ज्याङ पास गरेर खारे,थाङनाक, कोठे, खोलाखर्क, पाँचपोखरी, छाराखर, खिराउलेहुदै बुङ वा पाँचपोखरीबाट बगालेदेउराली, जुकतुस्कोहुदै छेस्काम आउन सकिन्छ । यो पदमार्ग अन्र्तगत पर्ने पाँचपोखरी एक प्रसिद्व धार्मिक स्थल पनि हो । यस बाहेक कोठेबाट ठुलीखर्क छर्तला पास गरेर लुक्ला पनि जान सकिन्छ भने छत्रखोला, निङसो, पाङगोम भएर खरिखोलाहुदै सल्लेरी पनि जान सकिन्छ ।
४. संखुवासभा र खोङमादिङ जोडने पदमार्गको सम्भावना
संखुवासभा सिलिचोङको चित्रेहुदै सोलुखुम्बुको केन्पा निस्केर महाकुलुङहुदै लुक्ला जाने पदमार्ग पुरानो पदमार्ग हो । यो पदमार्ग अन्र्तगत केन्पा नपुग्दै लिलिभञ्ज्याङ क्षेत्रबाट उत्तरपूर्बको बाटो भएर गौबित्ता, टिवागैरी तालहुदै एक दिनमा भेडिगोठ (सायद नाम अलग होला तर हाम्रो अन्वेषणको टोलीलाई थाँहा भएन । त्यहाँ भेडी गोठको नमुना भएकोले भेडीगोठ राखियो) पुग्न सकिन्छ । भेडीगोठबाट आधा घण्टामा ४९०० मिटरको देउराली पास गरेपछि करिब ३ घण्टाजति ओरालो गएर शिकारी लुबम पुगिन्छ । त्यहाँ बास बस्न सकिन्छ । शिकारी लुबमबाट केही घण्टामै हुंङगा खोला तरेर दोभान भन्ने ठाँउमा मुद्विदेखि खोङमादिङ जाने बाटोमा जोडिन सकिन्छ । तर दोभानबाट संखुवासभातिर आउदा शिकारी लुबम सजिलै कटाउन सकिन्छ भने देउराली पास गरेर भेडीगोठ आईपुग्न सकिदैन । त्यसकारण देउराली हाईक्याम्पतिर एउटा गतिलो क्याम्पिङ ग्राउण्ड निर्माण गर्न जरुरी छ ।
शिकारी लुबममा पनि हाललाई ओडारभित्र बस्न सकिए पनि पदमार्ग बनाउने हो भने एउटा क्याम्पिङ ग्राउण्ड बनाउन जरुरी छ । त्यस्तै देउरालीदेखि दोभानसम्म (माथी नक्सामा रातो धर्काले कोरिएको पदमार्ग) पदमार्ग अनिवार्य बनाउन जरुरी छ भने दोभानमा एउटा पूल बनाएर मात्र सोलुखुम्बु क्षेत्रबाट आएको पारीको पदमार्गमा जोडिन सकिन्छ । संखुवासभाक्षेत्रसंग खोङमादिङ जोडने हो भने अहिलेलाई यही देउरालीपासदेखि दोभानसम्मको पदमार्ग निर्माण, दोभानमा एउटा पूल निर्माण र त्यो बीचमा २ वटा क्याम्पिङ ग्राउण्ड निर्माण गर्नुपर्दछ । बाँकी क्षेत्रको बाटोलाई सुविधासम्पन्न बनाएर बजेटको अभावमा दशौं वर्ष लगाउनुभन्दा यो निश्चित क्षेत्रको अति आवश्यक पूर्बाधार बनाउने हो भने संखुवासभाक्षेत्रबाट पनि तत्कालै खोङमादिङ जोडन सकिन्छ ।
प्रतिक्रिया