हरियो डाँडामाथि हलो जोत्ने साथी

हो हो माले हो हो, हो हो

तारे हो हो ह ह ह ह ह ह हो

र चाम्रो माटो माथि बाल्दै मनको बाती डल्ला फर्काई फर्काई ढाड मर्काई मर्काई हो हो झुले हो हो हो हो लुरे हो हो । जनकविकेशरी धर्मराज थापाको यो सदाबहार गीत असारमा मात्र होइन, अन्य महिनामा पनि उत्तिकै सुनिने गरिन्छ । धर्मराज थापाको यो गीत मात्रै होइन, हाम्रा गाउँबेसी र तराईका फाँटहरुमा पनि असारमा आफ्नै परम्परा र संस्कृति झल्काउने खालका असारे गीत प्रचलनमा रहेका छन् । रुपन्देही, कपिलवस्तुलगायतका पश्चिम तराईका जिल्लाहरुमा थारु समुदायले गाउने असारे गीत अलग्गै छन् । जुन बैठौनी गीत र हरि हरि गीतका रुपले चिनिन्छ ।

बगिया ते सुन भइल आम इमली बिना ।

सुन रे बगियवा कोयलर बिना ।

पोखराते सून भइल पूरइन पाता बिना ।

सुन रे पोखरवा केवल बिना ।

(बगैँचा त शून्य भयो आँप र इमली बिना ।

सुन न बगैँचा कोइली बिना ।

पोखरी शून्य भयो कमल फूल बिना ।

सुन न पोखरी कमलको फूल बिना ।)

थारु समुदायमा रोपाइँका बेला धान रोप्दै गर्दा गाइने गीत हो यो । जहाँ जसले जस्तो लयमा गाएपनि असारे गीतले बालीनाली सप्रियोस भनेर गाइने लोक गायक पुरुषोत्तम पौडेलको भनाई छ ।  ‘चाहे त्यो पूर्वमा गाइने असारे भाका होस, चाहे त्यो पश्चिममा गाइने । पहाडमा गाइने असारे गीत होस वा तराईका फाँटमा । असारे गीतले धानमा किरा नलागोस, असिनाले नथिचोस र राम्ररी धान फलोस भनेरै कामना गर्दछ’, लोकगायक पौडेल भन्दछन् ।  पूर्वको अरुण उपत्यकामा गाइने असारे गीत पनि रोपाइँ र यसका अन्य पक्षहरुमा नै केन्द्रित हुन्छन् ।  हातको बिउ म कल्लाई दिउँ रोपारा हराए हली नि आए बाउसे नि आए आए नि ब्याडे हातको बिउ म कल्लाई दिउँ रोपारा हराए… ।

हाम्रा परम्पराहरु हराउँदै जानुमा हामी त्यस परम्परासँग परिचित नहुनु पनि हो ।  हामीलाई हाम्रै गाउँ ठाउँका धेरै परम्परा र रीतिथिति थाहा नै छैन ।  नयाँ पुस्ता त आफ्नो लोकसंस्कृति भन्दा पनि बाहिरबाट भित्रिएको संस्कृतिसँग चिरपरिचित मात्रै होइन, नेपाली चाडपर्व भन्दा पनि विदेशी चाडपर्व नै उत्सवका साथ मनाउन पाउँदा रमाउँछ । जब कुनै कुराको खोजीनिती र त्यसप्रति चासो दिन छाडिन्छ तब त्यस कुराको महत्व पनि घट्दै जान्छ ।

नयाँ पुस्ता आयातित संगीतमा झुम्न थालेपछि नेपाली लोकसंस्कृति र सभ्यता झल्काउने असारे गीतलाई बिर्सिदै गइएको छ । रोपाइँमा नौमती बाजा सहितको बेठी नाच विरलै देखिन्छ । पूर्वको अरुण उपत्यकादेखि सुदूरपश्चिमका पहाडी जिल्लामा फरक–फरक भाका र लयका असारे गीत प्रचलनमा रहेका छन् ।  तराईका फाँटमा अलग्गै असारे गीतहरु प्रचलनमा छन् ।

पूर्वमा प्रचलनमा रहेको असारे गीत ‘रसिया’का रुपमा चिनिन्छ । पश्चिममा ‘काँठेभाका’का रुपमा असारे गीत प्रचलित रहेको छ । त्यसो त नेपालका विभिन्न क्षेत्रमा विभिन्न पर्व तथा मेलाहरुअनुसार अलग–अलग गीत गाइन्छन् । जेठमा जेठी गीत गाइन्छ, दशैँका गीत ठाउँअनुसार फरक हुन्छन् । त्यस्तै तिहारमा गाइने देउसी भैलोका गीत पनि फरक हुने गर्दछ ।   बजार नै छैन असारे गीतको  लोक गायक पुरुषोत्तम न्याैपाने हरेक कुरामा आएको परिवर्तनसँगै हाम्रा संस्कृतिमा पनि परिवर्तन आएको बताउनुहुन्छ ।

उहाँले व्यवसायिक कलाकारहरुले असारे गीत गाउन हिच्किचाउनुमा यसको व्यवसायिक पक्षले काम गरेको बताउनुहुन्छ ।  बजारमा अरु गीतले जस्तो असारे गीतले जस्तो व्यवसायिक सफलता हात नपार्ने भएकाले कलाकारहरुले चासो नदिने भन्नुहुन्छ न्याैपाने । ‘अरु गीतबाट राम्रै आम्दानी हुन्छ ।

एउटा भिडियोसहितको गीत रेकर्ड गर्दा कम्तिमा एक लाख लाग्छ । गीत न त युट्युबमा हेरिन्छ,  न त बिक्री नै हुन्छ । त्यसैले पनि कलाकारहरु जोखिम मोल्न नचाहने हुन्,’ न्याैपानेले भन्नुहुन्छ । तर पनि कलाकारहरुले नाफा नोक्सानको हिसाब गरेर अगाडि बढ्ने हो भने नेपाली लोक संस्कृति र परम्परा जोगाउन निकै कठिन हुनेछ ।  अहिले वर्षमा एकाध असारे गीतबाहेक आउँदै आउँदैनन् ।  असारे गीतका भाका त पुरानै हुन् । त्यही पुराना गीत पनि संकलन गर्ने चासो कसैले देखाएका छैनन् । नविनबहादुर खड्का र  शिवनारायण जोशीले व्यक्तिगत तवरबाट असारे गीत संकलन र संरक्षण गर्ने प्रयास गरेका छन् ।  उनीहरु देशका विभिन्न ठाउँहरु पुगेर प्रचलित असारे भाकाहरु संकलन गर्ने प्रयास गरेका छन् ।  तर उनीहरुको प्रयासलाई सरोकारवाला निकायहरुले वास्ता नगर्दा असारे भाकाहरु संरक्षण हुन नसकेको हो ।

  पहिलेको जस्तो बाजा बजाएर गरिने बाजे रोपाइँ अहिले त कथा  भएको छ ।  कतै–कतै पर्यटकहरुलाई देखाउनलाई नाचगान र एक अर्कालाई हिलो छ्यापेर रोपाइँ गरिन्छ । रोपाइँमा भकारी गाड्ने प्रचलन रहेको कुरा अहिले कमैलाई मात्र थाहा होला । खेतका गह्राहरुमध्ये सबैभन्दा ठूलो गह्रामा बिउका मुठाले गोलो घेरा बनाएर घर धनीलाई बिचमा राखेर रोपाहार, बाउसे तथा  हलीहरुले घरधनीलाई बिचमा ल्याएर हिलोको टिका लगाइदिएर, हिलो खुवाइदिने प्रचलन थियो । बिउको जमरा र हिलोको टिका लगाएर रमाइलो गर्दथे  । यही प्रचलन नै भकारी गाड्नेका नामले चिनिन्छ ।  प्रविधिले गर्दा हरायो असारे गीत बढ्दो शहरीकरण र औद्योगिकरणले कृषिमा पनि आधुनिकिकरण भित्रिएको छ ।  नेपालको अधिकांश युवाहरु वैदेशिक रोजगारमा रहेकाले पनि खेतीयोग्य  जमिन बाँझै रहेको छ । अहिले त रोपाइँ पनि ट्रयाक्टरले, धान रोप्ने पनि मेसिनले ।  न त हली चाहियो, न त रोपार नै चाहिने । । रोपाइँको प्रकृतिमा परिवर्तन भएकाले अहिले रोपाइँ पहिलेको जस्तो रमाइलो नभएको बताउनुहुन्छ लोकगायक पुरुषोत्तम पौडेल । लोकगायिका हरिदेबी कोइराला पनि न्याैपानेकै विचारसँग सहमत हुनुहुन्छ । हाम्रो लोकसंस्कृति र परम्परा ट्रयाक्टरको प्रवेश र हलो, रोपाहार, बाउसेको विस्थापनसँगै असारे भाकाहरु पनि विस्थापन भएको काइराला बताउनुहुन्छ । रेकर्डिङ खर्चिलो भएकाले कलाकारहरु आत्मसन्तुष्टिका लागि मात्रै असारे गीत गाउने गरेको उहाँको भनाई छ । उहाँले दुई तीन वटा असारे गीत गाउनुभएको छ ।

 यस वर्ष पनि आफूले असारे गीत बजारमा ल्याउने तयारी गरेको तर अहिले अन्य गीतहरुको काममा व्यस्त भएकोले भदौ असोजमा असारे गीतको रेकर्ड गर्ने तयारीमा छन् । तर संरक्षण गर्नमा कलाकारहरुले पनि भूमिका खेल्न सक्ने बताउँदै आफूहरु पनि सक्रिय रुपमा असारे गीतको संरक्षणमा लाग्न नसक्नु दुःखद कुरा भएको कोइराला स्वीकार्नुहुन्छ ।     असार लागेपपछि गाउँमा रोपाइँको चटारो छ । यसपाली त रोपाइँको चटारो र चुनावको रौनक एकै साथ आएकोले सहरमा मात्र होइन, गाउँघरमा पनि असारे गीत घन्कँदैनन् । गाउँघरमा दलका चुनावी गीतहरुको माहोल रहेको छ ।  यसपाली मात्रै होइन, केही समय यता असारे गीतलाई बिर्सिन थालेको छ ।  बैशाख नलाग्दै तीज गीतहरु आउन थाल्छन् । अझ असार लागिसक्दा त कलाकारलाई भ्याइनभ्याई हुन्छ । तीजका गीत रेकर्डिङ र म्युजिक भिडियोको छाँयाकंनमै कलाकारको दिन बित्छ । असारे गीतहरु छिटफुट रुपमा आउँछन् । आएका गीत पनि युट्युबमा मात्र सिमित छन् ।

दसैँ तिहार र तीजका गीतको उपस्थिति राम्रै रहेको पाइन्छ । तीज गीत त बैशाखदेखि नै रेडियो टेलिभिजनमा पनि प्राथमिकतामा परेका हुन्छन् ।  तर असारे गीतहरु न त राज्यको प्राथमिकतामा परेको हुन्छ, न त संचार माध्यमका प्राथमिकतामा परेको हुन्छ असारे गीत । प्रचलनमा रहेकै अन्य पर्वहरुमा गाइने गीतहरु पनि मौलिक छैनन् । तीज गीत पनि तीज गीत रहेनन् भनेर चिन्ता व्यक्त गर्नेहरु थुप्रै छन् । तर यो चिन्ता चिन्तामै सिमित रहेको देखिन्छ । हाम्रा लोकसंस्कृतिको जगेर्ना र संरक्षण गर्न सम्बन्धित पक्षको ध्यान गएको देखिँदैन ।