समुदायमा जांदा सामाजिक पर्दा पछाडिका तथ्य र भ्रमहरु थाहा पाउने अवसर मिल्यो । “गर्भपतन गर्न पाउने भएपछि विकृती बढ्ने भयो ।” भन्ने आम समुदायको एउटै आवाज थियो जव २०७५ साल जेठमा सुरक्षित गर्भपतन सेवा सम्बन्धी समुदायस्तरमा सचेतना कार्यक्रम सञ्चालन गर्न गांउगांउ पुगियो । “अव केटाकेटीहरु बिग्रने भए ।” भन्ने भनाई यद्यपी महिला स्वास्थ्य स्वयम् सेविकाहरुमा पनि पाइनु कुनै नौलो भएन ।
“अव चोखो बहारी नपाइने भयो । पहिला नै एक दुई वटा बच्चा फ्यांकि सकेको हुन्छन् ।” भन्न पनि हिच्किचाएनन् जान्ने बुझ्ने वर्गहरु जोसंग कार्यक्रमबारे अलि बढी सकारात्मक अपेक्षा गरेको थिए । सबैतिरबाट यस्तै यस्तै सुन्दा सहजै गर्भपतन कार्यक्रम भन्न आफूलाई पनि असजिलो महशुष हुन्थ्यो ।
चिनेजानेकाहरुले कार्यक्रमबारे साध्थे । भन्ने बेला अलि घुमाएर प्रजनन् स्वास्थ्य, सुरक्षित मातृत्व, परिवार नियोजन भन्दै सुरक्षित गर्भपतन सेवा कार्यक्रम भन्नु पर्ने स्थिति रह्यो । गर्भपतनबारे आफूलाई सबै जानकारी नभएकोले गर्दा पनि आफूमा त्यो विश्वास भैसकेको थिएन । किनकी विश्वासले विश्वास दिलाउंछ । विश्वासले आत्मविश्वास जगाउंछ ।
गर्भपतन भन्ने वित्तिकै नकारात्मक धारणा विकास भएकैले गर्दा सामाजिक लान्छना सबैमा हुने नै भयो भन्ने पनि लाग्थ्यो । किनकी उही समाजको अंग नै म र हामी हौं । कार्यक्रममा महिला, किशोरी, महिला स्वास्थ्य स्वयम सेविकाहरुको सहभागिता हुने गर्दथ्यो । कार्यक्रमबारे समुदायमा के भन्ने गर्दछन् भनेर महिला स्वास्थ्य स्वयम सेविकाहरुलाई सोध्ने गर्थे ।
“तिमीहरुले यस्तो कुरा ल्याउछौ । सबै बिगार्ने भयौ । छाडा हुने भयो ।” भन्ने कुराहरु समुदायमा भन्ने गर्छन् भन्ने उनीहरुले सुनाउथे । यी यस्तै लान्छानाहरु सुनिरहंदा गर्भपतन किन भन्ने प्रश्न मेरो मनमा सधै खेलिरहन्थ्यो । वास्तवमा गर्भपतन भन्दा पर यस पछाडिको व्यक्ति, परिवार, समुदाय, वातावरणमा हुने र गरिने कुराहरुमा ध्यानदिनु पर्दछ ।
समुदायमा सुरक्षित गर्भपतन सम्बन्धी जानकारीकोे तथ्याङ्क हेर्दा आर्थिक वर्ष २०७५।७६ मा अलि बढी स्थानहरु जम्मा ७ वटा पालिकाहरुका ३८ ठांउमा समुदायस्तरमा सचेतना कार्यक्रम सञ्चालन गरियो । जसमा समुदायका जम्मा ९६६ जनाको सहभागिता भएको थियो । सुरक्षित गर्भपतन सेवा सम्बन्धी सहभागिहरुको चेतनाको स्तर मूल्याङ्कन गर्दा १८ प्रतिशतले मात्र केही जानकारी प्राप्त गरेको देखियो । डा. जोन ग्रान्ट, जनस्वास्थ्यको सबैभन्दा प्रख्यात अन्तराष्ट्रिय नेता जसले स्वास्थ्य जनतामा नै निर्भर गर्छ भन्दै उनले जनतामा चेतना र ज्ञान भएपछि उनीहरुले आफै प्रतिरोधात्मक उपायहरु अपनाउंछन् भनेर जोडदिन्थे ।
जुन कुरा यस कार्यक्रममा पनि लागु हुन्छ । उनीहरुको चेतना स्तर यति कम भएपछि निश्चित रुपमा सामाजिक लाञ्छना शिवाय अरु के हुन सक्छ र । सामाजिक लाञ्छनाबाट उनीहरु यसको प्रतिरोध गर्न सक्दछन् । गर्भपतन गरेमा जन्म कैद बस्नु पर्दछ, । त्यसैले यो गरे गराएमा नराम्रो हुन्छ भन्ने धारणा हाम्रो समाजले निर्माण गरेको छ । यी निर्मित धारणाहरुलाई विर्निमाण गर्न चेतनाको स्तर वृद्धि गर्न जरुरी छ । यसका लागि गर्भपतन रहर हो कि वाध्यता भन्ने तथ्यहरुलाई विश्लेषण गरी सार्वजानिकिरण गर्न म आतुर भए ।
वर्तमानमा १० वटा स्थानीय तहहरुका जम्मा १७ वटा सूचिकृत स्वास्थ्य संस्थाहरुबाट यो सेवा प्रदान गरिएको छ । सुरक्षित गर्भपतन सेवाको तथ्याङ्क विश्लेषण गर्दा जिल्ला अस्पताल भन्दा बाहिरका स्वास्थ्य संस्थाहरुमा सेवा लिने महिला तथा किशोरीहरुको संख्यामा वृद्धि भएको छ । जसबाट उनीहको पहुंचमा वृद्धि भएको छ । आर्थिक वर्ष २०७४।७५ अर्थात कार्यक्रमको पहिलो वर्ष जम्मा ७५३ जना, २०७५।७६ मा जम्मा १२०७ जना, २०७६।७७ मा १२९९ जना र २०७७।७८ मा १२२२ जना महिला तथा किशोरीहरुले सुरक्षित गर्भपतन सेवा लिएका छन् (स्रोतः HMIS 3.7) ।
जातिगत आधारमा सेवा लिने १० प्रतिशत दलित, ६८ प्रतिशत जनजाति र २२ प्रतिशत अन्य रहेका छन् । उमेर समूहको हिसाबले १२ प्रतिशत किशोरी, ४ प्रतिशत ४० वर्ष भन्दा माथिका महिलाहरु रहेका छन् । सबैभन्दा बढी २६ देखि ३० वर्ष उमेर समूहका २८ प्रतिशत रहेको छ । त्यसै गरी सेवा लिने महिलाहरुको बच्चाको संख्या विश्लेषण गर्दा सबैभन्दा बढी ३७ प्रतिशत २ जना बच्चा भएको र त्यसपछि १ जना बच्चा भएको २६ प्रतिशत रहेका छन् । यदि २ सन्तान भन्दा माथिको तथ्याङ्कलाई हेर्ने हो भने ६४ प्रतिशत महिलाहरुले अनिच्छित गर्भको कारण गर्भपतन गर्नु परेको छ ।
बच्चा नभएका महिला तथा किशोरीहरु १० प्रतिशत रहेको छ । दुई र एक सन्तान भई सकेका यति धेरै महिलाहरुले गर्भपतन किन रोज्नु प¥यो ? के यी महिलाहरुको रहर हो ? सन्तानको रहर पुगिसकेका प्रत्येक ३ जना महिला मध्ये १ जनाले गर्भपतन गर्न पुग्नु पर्ने वाध्यताको जिम्मेवारी कसले लिने ? वास्तवमा सुःस्वास्थ्यको लागि जनताको सोचाईमा परिवर्तन गर्नु पर्ने रहेछ ।
सुन्नै नसकिने महिला तथा किशोरीहरुको व्यथाहरु पोखिएका सुनियो । सन्ध्या (नाम परिवर्तन) एसएलसी परिक्षा दिंदै थिईन् । उनले बच्चा जन्माइन् । बच्चा कहां फ्यांकिन् के भयो थाहा भएन र नहोस् पनि । तर उनी आफ्नो कुरा खोल्न बाध्य भईन् । बच्चा जन्माए पछि सालनाल झ¥यो । तर च्यातियो । रगत बेस्सरी बग्यो । अरुले थाहा पांउछन् कि भन्दै त्यस्तो अवस्थामा आमासंग स्वास्थ्य संस्था हिड्दै पुगिन् । संस्थामा उपचार भयो । त्यसपछि परिक्षा दिन जानु छ । उनी गइन् वा गइनन् । परिक्षा दिन सकिन् वा सकिनन् । थाहा छैन । आज उनको मनमा कुण्ठाहरु कति होलान्? उनको शरीरिक दुर्वलता, रुग्णता, मानसिक समस्याहरु भविष्यामा कति भोग्नु पर्ला ? तर अझै पनि शंका गर्ने समाजका गिद्धहरुले उनलाई वरिपरि घेरिरहेकै थियो, छ र हुनेछ ।
के गरियो र के गर्न सकिन्छ ? भन्ने प्रश्न बारम्बार आउने गर्दछ । हामी सुरक्षित गर्भपतन सेवा सम्बन्धी महिला, किशोरी तथा समुदायहरुलाई आवश्यक जानकारीको लागि जोड्न चाहान्छौं । हामी विश्वास गर्छौं, विश्वका प्रत्येक महिला र किशोरीहरुले आफ्नो भविष्य आफैले निर्धारण गर्न सक्छन् । थुप्रै सचेतनाका कार्यक्रमहरु समुदायस्तरमा, विद्यालयस्तरमा सञ्चालन भएका छन् । सरोकारवालाहरुसंगको छलफल, अन्तरक्रिया, अनुगमन भ्रमण भएका छन् । विभिन्न दिवसहरु मनाइएका छन् । सञ्चार माध्यमबाट प्रचार प्रसार भएका छन् । जसबाट सुरक्षित गर्भपतन सम्बन्धी जानकारी (विशेषतः सुरक्षित गर्भपतन महिलाहरुको प्रजनन् अधिकार हो, जुन कानुनले मौलिक हकको रुपमा प्रदान गरेको छ ।) गरिएका छन् ।
राष्ट्रिय जनसाङ्खिक स्वास्थ्य सर्वेक्षण २०१६ अनुसार ४१ प्रतिशत प्रजनन् उमेरका महिलाहरुलाई मात्र गर्भपतनले कानूनी मान्यता पाएको भन्ने बारेमा ज्ञान, ४८ प्रतिशत महिलाहरुलाई सुरक्षित गर्भपतन सेवा कहां उपलव्ध छ भन्ने थाहा रहेको सन्दर्भमा असुरक्षित गर्भपतनबाट हुने मातृ मृत्यु दर (१३ प्रतिशत विश्व र ७ प्रतिशत नेपाल) र रुग्नतालाई न्यून गरी महिलाको प्रजनन् स्वास्थ्यमा सुधार गराई गुणस्तर जीवन यापन गर्न केही हदसम्म सहयोग भएको छ । यस अभियानमा सम्र्पुण सरोकारवालाहरुको सहयोगको कारण विगत ४ वर्षको तथ्याङ्क हेर्दा पनि प्रष्ट हुन्छ । स्वास्थ्यमा पहुंचको अधिकार सुनिश्चित गर्न पहिलो वर्ष ७ वटाबाट हाल १७ वटा इजाजत प्राप्त स्वास्थ्य संस्थाहरु सञ्चालनमा रहेका छन् ।
जसबाट क्रमशः आ.व.२०७५।७६ मा ३८ प्रतिशत, आ.व.२०७६।७७ मा ७ प्रतिशत महिला तथा किशोरीहरुको सुरक्षित गर्भपतन सेवाको पहुंचमा वृद्धि गरिएको छ । हामी हृदयदेखि नै सुरक्षित गर्भपतन र परिवार नियोजन सेवाको पहुंचको विस्तारलाई प्राथामिकतामा राख्दछौं । जस अनुसार सुरक्षित गर्भपतन सेवा लिने ८६ प्रतिशत महिला तथा किशोरीहरुले कुनै न कुनै आधुनिक परिवार योजनाका साधन प्रयोग गरेका छन् । तथापी अझै २० वर्ष भन्दा मुनिका किशोरीहरुको सुरक्षित गर्भपतन सेवा लिने संख्या १२ प्रतिशत हुनु, अनिच्छित गर्भको कारण सुरक्षित गर्भपतन सेवा लिने संख्या (यदि २, ३ र ४ भन्दा माथिको वच्चा संख्या भएका महिलाको अनिच्छित गर्भ मान्ने हो भने ६३ प्रतिशत गर्भ रहेको देखिन्छ ।)
बढी रहनु र सुरक्षित गर्भपतन सेवा पश्चात परिवार योजनाको साधन (विशेषतः लामो अवधि) को स्वीकार्यता अनिच्छित गर्भको तुलनामा (आ.व.२०७५।७६ मा २४ प्रतिशत, २०७६।७७ मा २३ प्रतिशत र २०७७।७८ मा २० प्रतिशत देखिन्छ ।) धेरै कमि हुनु चुनौती र अवसरको रुपमा रहेका छन् ।
यसकालागि मुख्यतः सचेतनाका अभियान, परिवार योजना सेवाको पहुंचमा वृद्धि गर्न जरुरी छ । अतः सुरक्षित गर्भपतन सेवा लिनु कुनै अपराध होइन । यो महिलाहरुको अन्य प्रजनन् स्वास्थ्य समस्या वा वाध्यताको समाधान हो । महिलाले आत्मसम्मान पूर्वक गुणस्तरिय, सर्बशुलभ तथा पहुंच योग्य सुरक्षित गर्भपतन सेवा प्राप्त गर्न सक्ने वातावरणको निर्माण गरौं । यही नै सुरक्षित गर्भपतन सेवा दिवसको सार्थकता हुनेछ ।
प्रतिक्रिया