कुनै समय थियो, जतिबेला घरमा पाकेको मिठो तरकारी छिमेकमा बाँडिन्थ्यो। छिमेकीको घरमा बनेको मिठो अचार पनि आफूले पनि खान पाइन्थ्यो। कुनै घरमा उत्सव भए सारा गाउँलेको मुहार हर्षले भरिन्थ्यो। एउटा घरको दुःख र पीडामा सम्पूर्ण गाउँ नै स्तब्ध बन्थ्यो। गाउँभित्र कसैकोमा कुनै कार्य गर्नुपरे सम्पूर्ण गाउँले भेला भएर त्यसलाई पार लगाउँथे। छिमेकमा चुलो बलेको नबलेको अर्को छिमेकीलाई थाहा हुन्थ्यो। जीवन सामूहिकतामा चलेको हुन्थ्यो। सिंगो गाउँ आफैंमा परिवार हुन्थ्यो, जहाँ केवल प्रेम र करुणा थियो। गाउँभित्रका सबै मानिसबिच सम्बन्धको गाँठो बलियो र कसिलो थियो। सबैमा आत्मीयता र नजिकपन थियो। गाउँले कसैले पनि एक्लो महसुस गर्दैनथे। केही परे पूरै गाउँ साथ छ भन्नेमा उनीहरू ढुक्क रहन्थे। सायद यस्तै सन्दर्भबाट जन्मेको हुनुपर्छ उखान, ‘जिउँदाको जन्ती मर्दाको मलामी।’

मानिस स्वभावैले सामाजिक प्राणी हो। सामूहिकतामा रमाउन खोज्नु उसको प्राकृतिक गुण हो। मानिस समूहमाथि अनि समूह मानिसमाथि एकापसमा अन्तर्निभर हुँदै समाज अगाडि बढिरहेको हुन्छ। प्राचीन सामाजिक संरचना हेर्ने हो भने पनि मानिस सधैं समूहमा झुण्ड झुण्ड बनाएर बसेको पाइन्छ। चाहे नाइल नदीको सभ्यता होस् या सिन्धु घाँटीको सभ्यता। मानिसको जीवनयापन सामूहिक नै थियो। नेपालकै सन्दर्भमा पनि हिमाल, पहाड र तराई सामूहिकतामै चलेको थियो। समाजशास्त्री अगष्ट कम्टले भनेका छन्, ‘समाज जति विकास हँुदै जान्छ त्यति नै जटिल पनि।’ नेपाली समाज पनि यही भनाइलाई टेवा पुर्‍याउँदै विकासको गतिमा अगाडि बढिरहेको छ। हाम्रा प्रायः सबै गाउँ सहर बन्ने क्रममा थप जटिल बन्दै गइरहेका छन्। हामी जति सहरीया बन्दै गयौं, त्यति नै सामूहिकता र भावनात्मकता पनि बिर्सदै गयौं। सहरमा पिँजडाको सँुगाझैं कोठा या पर्खालभित्र खुम्चिएर हुर्किएको एउटा बच्चा उसको प्राकृतिक स्वभावअनुसार खेल्न र रम्न साथी र समूह त खोज्छ तर उसले त्यो वातावरण पाउँदैन।

अन्ततः साथीको रूपमा बाबुआमा रोज्छ। सँगै खेल्न चाहन्छ तर दिनभरको कामले थकित बाबुआमाले समय दिन सक्दैनन्। विस्तारै ऊ एकलकाँटे बन्दै जान्छ। मोबाइल र कम्प्युटरजस्ता निष्प्राण बस्तु् नै साथी बन्छन्। सामूहिकता र भावनात्मकता विर्सदै जान्छ। समाजहरू गाउँबाट सहर त बने तर प्राणहीन पनि बन्दै गए। सहरमा छिमेकीबिच आत्मीयता त परको कुरा बोलचालसमेत हुँदैन। हामी एउटै भूगोलभित्र बस्छौं, दिनहुँ एउटै गल्ली हिँड्छौं तर मनहरू भने खोलाका दुई किनारझंै वारी र पारी छन्। यति व्यक्तिवादी भयौं कि पल्लो कोठाको मानिस पनि चिन्दैनौं। म बोल्दा पल्लो कोठाको छिमेकी पनि त बोल्ला भन्ने सोच्दैनौं। मैले हृदय उदार बनाएँ भने उ पनि त उदार बन्ला। सहरका मानिस यति धेरै व्यस्त भयौ कि हामीलाई बाटोमा लडेको कोही मानिस देखेर ऊ किन लड्यो रु भनेर सोध्ने फुर्सदसमेत छैन।

हामी गाडी चढ्ने त भयौं तर सडकमा पैदल हिँड्ने मानिसका भावनालाई सम्मान गर्न बिर्सियौं। सडकपेटीमा दिनभर घामपानी सहेर साग बेच्न बसेकी बुढीआमासँग पाँच रुपैयाँका लागि दलाल गर्छौं तर महंगा खाजाघरमा बिना बार्गेनिङ दोब्बर मूल्य गर्वसाथ तिर्न तयार हुन्छौं। हाम्रा सहरहरूले आजकाल मन चिन्न छाडिसकेका छन्, केवल धनमात्र चिन्ने भएका छन्। नत्र किन हामी मानिसको बाहिरी आवरण मात्र हेरेर उसको मूल्यांकन गर्दै त्यसै अनुरूपको व्यवहार गर्छौं ? गाउँछँदाका नौनी मनहरू सहरीया बन्नेबित्तिकै कसरी एकाएक ढुंगा बन्न पुगे ? अर्काको पीडामा रसाइहाल्ने आँखा सहर पसेपछि किन रसाउन छाडे ? आज पनि नेपालको बहुसंख्यक भूगोल गाउँले भरिएको छ। प्राकृतिक सुन्दरता अझै पनि भरपूर देख्न पाइन्छ ती गाउँहरूमा। चराहरूले मिठा भाका हालेर गीत गाउन अझै छाडेका छैनन् वनपाखामा।

सम्पूर्ण सहरी सुविधा भएको सुन्दर गाउँ बनाउनुपर्छ। जहाँ सम्पूर्ण गाउँले जीवन होस्। गाउँले जीवनशैलीमा आधुनिक सुविधा र सम्यक सोचको मिठो समिश्रण होस्।
बाटोमा भेटिने नौला बटुवालाई आज मेरैमा बसौं न भनेर उदार हृदयका साथ स्वागत गर्न छाडेका छैनन् गाउँलेले। सहरमा जस्तो गुणा, भागाको सम्बन्ध राख्न जान्दैनन् उनीहरू। यही गाउँले निश्चल प्रेम, आत्मीयता, भावनात्मक सम्बन्ध अनि मनै लोभ्याउने प्रकृतिको बिचरण र अध्ययन गर्न वर्षेनी विदेशी विद्यार्थी नेपाल आउने गरेका छन्।

गाउँलेहरूको लोभलाग्दो जीवनशैली अनि सरल र उदार मनबाट प्रभावित भएर केही विद्यार्थी लामो समय यतै बसेका छन्। विकासका पूर्वाधारहरूले यस्ता गाउँको प्राकृतिक सुन्दरता निमोठ्दै लगेछ। सडक पुगेसँगै गाउँलेको जीवनशैलीमा परिवर्तन त आएको छ तर प्राकृतिक हरियाली पनि नाश हुँदै गइरहेको छ। सहर बन्ने होडमा आजकाल धेरै गाउँ कंक्रिटले भरिन र सुख्खा मरुभूमिझैं देखिन थालेका छन्। विकास र सहरीकरणको मोडेल यसरी नै अगाडि बढ्दै जाने हो भने नेपालको भोलिको अवस्था कस्तो होला ? ग्रामीण पर्यटनको भविष्य कस्तो होला ? २०७२ वैशाखको महाभूकम्पले सहरी धङ्धङेबाट सबैलाई झल्याँस्स ब्यँुझ्याएको थियो। पग्लिएका थिए हामी सहरवासी ढुंगाझैं कठोर मनहरू।

महाभूकम्पले नै त हो, एकपटक फेरि रसाएका थिए आँखाहरू। आँखाअघि पुरिएका आफूजस्तै मानिसको उद्धार गर्दा भोक बिर्सिएका थिए हाम्रा पेटहरूले। त्यहाँ कुनै वर्ग थिएन, न जात, धन, भाषा न त क्षेत्र नै। त्यहाँ त केवल नेपाली मनहरू थिए। के सहर, के गाउँ दुवै उस्तै थिए त्यस बखत। एकै पालमुनि सबैले आफ्नो टाउको ओताएका थिए। एकै भाँडामा पाकेको भातले सबैको पेट अघाएकै हो। सहर पनि एकपटक गाउँझैं भावनात्मक, दयालु र प्रेमील भएको थियो। मानिसमा मुस्कान साटासाट हुन थालेको थियो। भूकम्पका झट्काहरू क्रमशः हराउँदै गए, सहरीया हामी पनि क्रमशः उही पारामा रमाउन थाल्यौं।

जब चाडपर्व आउँछ तब त्यसको असली रौनक गाउँमा देखिन्छ। बिहानीपख उदाउँदै गरेको पहेलो घामदेखि आकासमा उडिरहेका चराहरू अनि खेतमा लहलह झुलेका बालाहरू सबैले फुरुंग भएर स्वागत गरिरहेझै लाग्छ चाडपर्वलाई। गाउँका बच्चादेखि वृद्धसम्म सबैको मुहार एक किसिमको अनौठो कान्तिले भरिन्छ। विभिन्न स्वादिष्ट मिष्ठान्न बनाउन बिहानैदेखि गाउँका ढिकी, जाँतो, मिल सबैमा गाउँलेहरूको भीड लाग्छ। गाउँले त्यो भीड देखेर झन्झट मान्दैनन् बरु झन् उल्लासका साथ रमाउँछन्। समय उही हो, चाड पनि उही तर सहर सुख्खा हुँदै जान्छ। चाडपर्व निरस बन्छन्। मानिसमा खुसी र उल्लास घट्छ। समस्या र व्यस्तताले पनि छोडेको हुँदैन। हिसाबको जिन्दगी बाँच्दाबाँच्दै वृद्ध भइसक्छन् सहरका मानिस। खुसी र सुख पर्खदा पर्खदै समयले नेटो काटिसक्छ। यता गाउँमा भने खुसी हुन कुनै बहाना चाँहिँदैन। कति सरल छ गाउँले जिन्दगी न त कुनै ठूलो आशाअपेक्षा। गाउँ अवश्य गरिब छ तर धनी छ मनमा। अर्काको मुहारको सानो हाँसोमा पनि ठूलो अर्थ देख्छ गाउँ।

विश्वव्यापी यो कोरोना माहामारी होस् या प्रलयकारी भूकम्प, सहरमा बस्ने अधिकांश गाउँ फर्कियौं। अप्ठ्यारा परिस्थितिहरूमा सहरभन्दा गाउँ नै रोज्यौं सहरीया हुन पुगेका हामीले। तर सहरी जीवनशैलीमा अभ्यस्त हामीले गाउँमा भविष्य देखेनौं अनि खोजेनौं पनि कहिल्यै। गाउँमा सुखसुविधा केही छैन भन्दै गाउँलाई सधैं नजरअन्दाज मात्र गरिरह्यौं। गाउँलाई पनि सहरजस्तै आधुनिक र सुविधासम्पन्न बनाउन सक्छौं भनेर कहिल्यै सोचेनौं। भविष्य छैन भन्दै गाउँ छोड्दै जाने हो भने गाउँ कसले बनाउने रु कहिलेसम्म डाँडापारीका घाम भइसकेका बुबाआमालाई मात्र गाउँ जिम्मा लाइरहने ? नेपालको अधिकांश भूभाग गाउँले भरिएको छ। नेपालको सुन्दरता र पहिचान पनि यही गाउँमै लुकेको छ। जीवनलाई जीवनजस्तै गरेर बाँच्न पनि यहीँका मानिसले त जानेका छन्। त्यसैले गाउँको सुगन्धलाई हराउन दिनुहुँदैन। गाउँलाई विकास गर्ने नाममा सहर होइन, सम्पूर्ण सहरी सुविधा भएको सुन्दर गाउँ बनाउनुपर्छ। जहाँ सम्पूर्ण गाउँले जीवन होस्।

गाउँले जीवनशैलीमा आधुनिक सुविधा र सम्यक सोचको मिठो समिश्रण होस्। थातथलो छाडेर सहर पस्नेहरू गाउँ फर्कनुपर्ने बेला आएको छ। कुनै बेला नेपालमा प्रचलित ‘गाउँ फर्क अभियान’ फेरि एकपटक सञ्चालन गर्नुपर्ने समय भएको छ। गाउँलाई व्यवस्थित अनि सुविधासम्पन्न बनाउन सबै एक ठाउँमा उभिनुपर्ने बेला आएको छ। यसका लागि गाउँमा सर्वप्रथम आधारभूत पूर्वाधारहरू जस्तै, सडक यातायात, इन्टरनेट लगायतका आधुनिक सञ्चार, विद्युत् आदिको सेवा विस्तार गर्नुपर्छ। सहरमा जस्तै गुणस्तरीय स्वास्थ्य तथा शैक्षिक सेवा बनाउनुपर्छ। सार्वजनिक सेवाहरू प्रविधिमा आधारित हुनुपर्छ। सहरभन्दा केही कुरामा पनि कमी गराइनु हँुदैन गाउँलाई तर सहरमा जस्तो प्राकृतिक स्रोतसाधन र सम्पदालाई अव्यवस्थित र फोहार भने बन्न दिनुहँुदैन।

कतिपय अरव मुलुकले पेट्रोलियम उत्पादन बेचेर कमाएको करिब आधा पैसा समुद्रको पानीलाई पिउन योग्य बनाउनमा खर्च गर्छन्। तर हामीलाई त प्रकृतिले उपहारस्वरूप कलकल बग्ने खोला, नाला, झरना, कुवालगायत ठूलाठूला ताल, पोखरी आदि दिएको छ। गाउँठाउँका यस्ता स्रोतहरूको संरक्षण र सवद्र्धन सबैको पहिलो सर्त हुनुपर्छ। सहरी सुविधायुक्त गाउँका लागि गाउँमा उपलब्ध खुल्ला क्षेत्र, वन क्षेत्र, कृषि क्षेत्र, आवास क्षेत्र आदिको दिगो व्यवस्थापन र संरक्षण गर्नुपर्छ। यति मात्र नभएर गाउँमा परापूर्वदेखि मनाउँदै आएका सबै प्रकारका चाडपर्व, मेला, जात्रा आदिलाई पुस्तान्तरण गरी जोगाउँदै जान जरुरी छ। अब सहरहरूमा पनि गाउँको सुगन्ध छरी गाउँझै बनाउने कोसिस गर्नुपर्छ।